Month: July 2018

• สภาพแวดล้อม สไตล์การเลี้ยงดู และความอ่อนแอทางจิตใจ คือ 3 ปัจจัยสำคัญในการพัฒนาลักษณะนิสัยของเด็ก
• ถ้าเด็กต้องเผชิญหน้ากับความรุนแรงในครอบครัว หรือเหตุการณ์ร้ายแรงที่คาดไม่ถึง อาจทำให้สมองของเด็กทำงานแบบหยุดชะงัก
• ครอบครัวที่มีพ่อแม่เลี้ยงเดี่ยว หรือการเป็นลูกบุญธรรม และระดับการศึกษาของพ่อแม่ จะไม่ส่งผลกระทบต่อการสร้างลักษณะนิสัย ตราบใดที่ผู้ปกครองเชื่อมั่นในศักยภาพการเลี้ยงดูบุตรหลานของตัวเอง

เราเคยพูดถึงความสำคัญของการพัฒนาตัวเองให้มีลักษณะนิสัยที่ดีไปแล้ว ทั้ง ความขยันหมั่นเพียร (application) การควบคุมตนเอง (self-regulation) และการเอาใจใส่และเข้าใจผู้อื่น (empathy) 3 อย่างนี้เป็นส่วนหนึ่งของปัจจัยความสำเร็จ และเป็นสิ่งที่ทำให้เรามีความสุขกับการใช้ชีวิต กระทั่งมีความหวังจากงานวิจัยที่ยืนยันว่าลักษณะนิสัยเป็นทักษะที่ ‘สร้างได้’ ซึ่งหากใครมีคุณลักษณะเหล่านี้อยู่ในตัว จะส่งผลต่อการมีคุณภาพชีวิตที่ดี มีรายได้และหน้าที่การงานที่ก้าวหน้า มีสุขภาพกายใจที่แข็งแรง และส่งผลต่อเนื่องไปถึงความสามารถในการเข้าสังคมและการเป็นที่ยอมรับในสังคม

แล้วมีปัจจัยอะไรบ้างที่มีผลต่อการสร้างลักษณะนิสัยของเด็กตั้งแต่แรกเกิด?

นอกจากบุคคลรอบตัวโดยเฉพาะพ่อแม่จะมีอิทธิพลต่อการสร้างลักษณะนิสัยของเด็กแล้ว ค่านิยม วัฒนธรรมและบรรทัดฐานทางสังคม ที่ปัจจุบันไม่ได้จำกัดอยู่ในวงแคบแค่ชุมชนรอบบ้านหรือในรั้วโรงเรียนอีกต่อไป แต่ได้ขยายขอบเขตเชื่อมโยงเครือข่ายไปทั่วโลกผ่านการรับรู้ข้อมูลทางอินเทอร์เน็ต และการเดินทางที่ง่ายขึ้น สภาพแวดล้อมเสมือนจริงในโลกอินเทอร์เน็ต และประสบการณ์ในชีวิตจริงทั้งจากการใช้ชีวิตและการเดินทาง มีส่วนประกอบสร้างให้เกิดลักษณะนิสัยไม่ทางใดก็ทางหนึ่ง

หนังสือ ‘Parents are the Principal Architects of a Fairer Society…’ หรือ ‘พ่อแม่คือสถาปนิกคนสำคัญต่อการสร้างสังคมที่เป็นธรรม’ ผู้เขียน เจน เลกซ์มอนด์ (Jen Lexmond) และ ริชาร์ด รีฟส์ (Richard Reeves) เผยแพร่โดย DEMOS ประเทศอังกฤษ บอกว่า มีปัจจัย 3 อย่างที่ส่งผลต่อการพัฒนาลักษณะนิสัยของเด็กและเยาวชน ได้แก่

หนึ่ง สภาพแวดล้อมหรือประสบการณ์ชีวิต (structural circumstances) ไม่ว่าจะเป็นสภาพความเป็นอยู่ เชื้อชาติ เพศสภาพ และสิ่งที่มีที่มาจากพื้นฐานครอบครัว ซึ่งส่วนใหญ่เป็นปัจจัยที่เห็นได้อย่างชัดเจนทางกายภาพ

สอง สไตล์การเลี้ยงดู (parenting style) เช่น วิธีการให้ความรักความอบอุ่นและความเอาใจใส่จากพ่อแม่ รวมถึงการปลูกฝังความรับผิดชอบและความมีระเบียบวินัย เป็นต้น

สาม ความอ่อนแอทางสภาพจิตใจ (psychological vulnerability) ซึ่งมีที่มาจากความผิดปกติตามธรรมชาติตั้งแต่แรกเกิด เช่น การคลอดก่อนกำหนดและความผิดปกติทางพันธุกรรมที่ส่งผลต่อการพัฒนาทางด้านจิตใจของเด็ก เป็นต้น

สำหรับปัจจัยเรื่องสภาพแวดล้อมหรือประสบการณ์ชีวิต ยูรี บรอนเฟนเบรนเนอร์ (Urie Bronfenbrenner) นักจิตวิทยาชาวอเมริกัน ผู้เชี่ยวชาญด้านจิตวิทยาพัฒนาการ ผู้พัฒนาโมเดลการพัฒนาของมนุษย์ กล่าวว่า การพัฒนามนุษย์เกี่ยวข้องกับการปฏิสัมพันธ์ที่ซับซ้อนระหว่างบุคคลและความเปลี่ยนแปลงของสภาพแวดล้อมรอบตัว การพัฒนาด้านสุขภาพของเด็กขึ้นอยู่กับความสำเร็จในการสร้างปฏิสัมพันธ์เหล่านี้ด้วย

ทารกตั้งแต่แรกเกิดถึง 3 ขวบอยู่ในช่วงวัยที่ปรับตัวเองไปตามสภาพแวดล้อมได้ง่าย แต่หากเด็กต้องเติบโตอยู่ท่ามกลางสภาวะที่ตึงเครียด หรือต้องเผชิญหน้ากับภาวะฉุกเฉินจากความผิดปกติของร่างกายในช่วงเวลานี้ เด็กจะเติบโตขึ้นอย่างเปราะบางทั้งทางกายและทางใจ

หากกำลังอยู่ในสถานการณ์เช่นนี้ ผู้ปกครองต้องเปลี่ยนความตื่นตระหนกเป็นความเข้าใจ แล้วหันมาเอาใจใส่ดูแลลูกเป็นพิเศษเพื่อเติมเต็มช่องว่างดังกล่าว

นอกจากนี้ การศึกษายังพบว่า ไม่ว่าเด็กจะอาศัยอยู่กับพ่อแม่ ปู่ย่าตายาย หรือมีผู้ปกครองเป็นใครก็ตาม การได้รับความรักความอบอุ่นจากบุคคลที่ตนเองอาศัยอยู่ด้วย การสร้างระเบียบวินัยและข้อตกลงในครอบครัว รวมทั้งทัศนคติของผู้ปกครองต่อการเรียนรู้และการศึกษา หัวข้อบทสนทนาที่คนในครอบครัวพูดคุยกันเมื่ออยู่บ้าน ล้วนมีความเกี่ยวข้องกับการสร้างลักษณะนิสัยอย่างแยกไม่ออก

ความสัมพันธ์ที่ดีของคนในครอบครัวสามารถสร้างให้เกิดขึ้นจนสำเร็จได้ มีพื้นฐานครอบครัวและปัจจัยภายนอกเข้ามาเกี่ยวข้อง ไม่ว่าจะเป็น สังคม เศรษฐกิจ และสิ่งแวดล้อมทางประชากรศาสตร์ ที่เด็กใช้ชีวิตเติบโตขึ้นมา เช่น สถานภาพทางการเงินของครอบครัว โครงสร้างครอบครัว และการศึกษาหรือการประกอบอาชีพของผู้ปกครอง เป็นต้น ปัจจัยเหล่านี้มีผลต่อการใช้ชีวิตของเด็กในแต่ละวันและในระยะยาว ด้วยเหตุนี้ภาพรวมของการพัฒนาเด็กจึงต้องคำนึงถึงสิ่งรอบตัวที่มีอิทธิพลต่อเด็ก ซึ่งแต่ละคนต้องเผชิญหน้ากับเงื่อนไขต่างๆ เหล่านี้แตกต่างกัน

ศูนย์พัฒนาเด็ก (Center on Developing Child) มหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด สหรัฐอเมริกา สรุปปัจจัยที่มีผลต่อการพัฒนาเด็กในช่วงก่อนและระหว่างปฐมวัย สนับสนุนสิ่งที่เลกซ์มอนด์ รีฟส์ และบรอนเฟนเบรนเนอร์ ได้ศึกษาไว้ ผลการศึกษายืนยันว่า สถานการณ์รอบตัวและประสบการณ์ชีวิตมีความสำคัญต่อการสร้างลักษณะนิสัยของเด็ก

ทารกและเด็กสามารถรับรู้ได้ถึงภัยคุกคามเมื่อมีเหตุการณ์ผิดปกติเกิดขึ้นกับครอบครัวและสภาพแวดล้อมรอบตัว ยกตัวอย่างเช่น หากเด็กต้องเผชิญหน้ากับความรุนแรงในครอบครัว หรือเหตุการณ์ร้ายแรงที่คาดไม่ถึง สิ่งที่เกิดขึ้นอาจทำให้สมองของเด็กทำงานแบบหยุดชะงัก ส่งผลกระทบต่อการพัฒนาระบบการทำงานร่างกายในระยะยาว รวมไปจนถึงการแสดงออกทางพฤติกรรมและความสามารถในการควบคุมอารมณ์ของตัวเอง

นอกจากปัจจัยด้านสถานการณ์แวดล้อมทั่วไปและประสบการณ์การใช้ชีวิตแล้ว สไตล์การเลี้ยงดู (parenting style) ก็เป็นสิ่งสำคัญ

สตีเฟน สก็อต (Stephen Scott) ศาสตราจารย์ผู้เชี่ยวชาญด้านสุขภาพและพฤติกรรมเด็ก จาก King’s College London และหัวหน้าแผนกวิจัย National Academy of Parenting Practitioners บอกว่า ‘ความขาดแคลน’ หรือ ‘Poverty’ แม้ไม่ใช่ปัจจัยหลักแต่ก็มีผลต่อการสร้างลักษณะนิสัยของเด็ก ความขาดแคลนที่ว่าไม่ใช่ความขาดแคลนทางการเงินหรือทางวัตถุ ที่มักทำให้นึกถึงความยากดีมีจน แต่หมายถึงการขาดประสบการณ์หรือความไม่พร้อมในการเลี้ยงดูบุตรหลานของพ่อแม่ผู้ปกครอง

แล้วพ่อแม่ควรสวมบทบาทอย่างไรเพื่อสนับสนุนให้ลูกพัฒนาลักษณะนิสัยได้?

ไดอะนา บามรินด์ (Diana Baumrind) นักจิตวิทยาคลินิกและนักจิตวิทยาพัฒนาการชาวอเมริกัน ให้ความสำคัญกับความสัมพันธ์ 2 คู่ ได้แก่ ความอบอุ่นกับการตอบสนอง (warmth/responsiveness) และการควบคุมกับความต้องการ (control/demandingness)

ความอบอุ่นกับการตอบสนอง (warmth/responsiveness) สะท้อนให้เห็นได้จากการเลี้ยงดูของพ่อแม่ หากเด็กได้รับความอบอุ่น พวกเขาจะรู้สึกว่าตัวเองได้รับการเอาใจใส่ ส่งผลให้การตอบสนองทางอารมณ์ของเด็กเป็นไปในเชิงบวก กล่าวคือ พฤติกรรมของเด็กจะไม่ก้าวร้าว เพราะสามารถควบคุมอารมณ์และการแสดงออกทางพฤติกรรมได้

การควบคุมกับความต้องการ (control/demandingness) สะท้อนความสามารถในการควบคุมสถานการณ์ของพ่อแม่ เมื่อต้องดูแลและรับมือกับลูกขณะที่พวกเขาดื้อและไม่เชื่อฟัง รวมถึงการทำให้เด็กรู้สึกถึงการเป็นส่วนหนึ่งของครอบครัวและสังคม ก่อนที่พวกเขาจะรู้จักตัวเองและรู้ว่าตัวเองต้องการอะไร เมื่อถึงเวลาพวกเขาจะสามารถสื่อสารสิ่งที่พวกเขาต้องการได้

การเลี้ยงดูแบบ ‘Tough Love’ เป็นคำตอบของคำถามนี้

Tough Love เป็นวิธีการเลี้ยงดูที่บาลานซ์ความนุ่มนวลกับความแข็ง ใช้ทั้งการชื่นชมและการเข้มงวดในระเบียบที่ตกลงร่วมกัน วิธีนี้ช่วยสร้างความมั่นคงทางใจให้เด็กที่มีความบกพร่องตามธรรมชาติตั้งแต่แรกเกิดได้ด้วย ช่วยแก้ปัญหาปัจจัยข้อที่สามเกี่ยวกับความอ่อนแอทางสภาพจิตใจที่มีผลต่อการสร้างคุณลักษณะทางความสามารถของเด็ก

เด็กจะได้ความรักความอบอุ่นจากการดูแลของผู้ปกครอง ขณะเดียวกันมีการวางข้อตกลงที่มีแบบแผนปฏิบัติอย่างชัดเจน เพื่อฝึกระเบียบวินัยและความรับผิดชอบ เป็นการเลี้ยงดูที่ใช้เหตุผลพูดคุยกันมากกว่าการลงโทษ จากการศึกษาพบว่า เด็กที่เติบโตมาจากครอบครัวลักษณะนี้มักมีลักษณะนิสัยที่ดี รู้จักการทำงานเป็นทีม สามารถควบคุมจัดการตนเองได้ และมีความรับผิดชอบต่อสังคม

นอกจากการดูแลเอาใจใส่จากผู้ปกครองแล้ว การที่ผู้ปกครองเปิดโอกาสให้ลูกได้ใช้ชีวิตอยู่ร่วมกับผู้อื่นบ้างก็มีความสำคัญไม่แพ้กัน เพราะมีส่วนช่วยส่งเสริมพัฒนาการทางสังคมและอารมณ์ของเด็ก ให้เด็กเรียนรู้การใช้ชีวิตอยู่กับหลากหลายในสังคมและยอมรับความแตกต่าง ซึ่งมีผลต่อการสร้างลักษณะนิสัยที่เกี่ยวข้องกับการเห็นอกเห็นใจและเข้าใจผู้อื่น (empathy)

นอกจากนี้ยังมีปัจจัยอื่นๆ ที่หลายคนนึกไม่ถึง ยกตัวอย่างเช่น การศึกษาของพ่อแม่ ปัจจัยเบื้องหลังที่ส่งผลต่อวิธีคิดของพ่อแม่ผู้ปกครองในการเลี้ยงดูลูก จากการศึกษา พบว่า ปัจจัยนี้มีผลเชิงบวกต่อการพัฒนาลักษณะนิสัยของเด็กตั้งแต่แรกเกิดไปจนกระทั่งอายุ 5 ปี ระดับการศึกษาของผู้ที่อยู่ดูแลเด็กอย่างใกล้ชิด ซึ่งอาจเป็นพ่อแม่หรือบุคคลอื่น มีส่วนส่งเสริมให้เด็กพัฒนาลักษณะนิสัยได้ดี ขณะที่อาชีพหรือลักษณะการประกอบอาชีพไม่ได้มีผลกระทบต่อเรื่องนี้

อย่างไรก็ตาม แม้เด็กจะเติบโตขึ้นจากครอบครัวที่ไม่สมบูรณ์พร้อม ทั้งในแง่สถานการณ์การเงิน สถานภาพครอบครัว ยกตัวอย่างเช่น

ครอบครัวที่มีพ่อแม่เลี้ยงเดี่ยว หรือการเป็นลูกบุตรธรรม รวมทั้งเงื่อนไขด้านระดับการศึกษาของพ่อแม่ เงื่อนไขเหล่านี้จะไม่ส่งผลกระทบต่อการสร้างลักษณะนิสัย ตราบใดที่ผู้ปกครองมีความเชื่อมั่นในศักยภาพการเลี้ยงดูบุตรหลานของตัวเอง (parental confidence)

ความมั่นใจที่ว่านี้ช่วยให้ผู้ปกครองดึงศักยภาพตามสัญชาตญาณของตัวเองออกมาใช้เลี้ยงดูบุตรหลานได้อย่างเต็มที่

จากผลการศึกษาที่กล่าวมาทั้งหมด ยิ่งแสดงให้เห็นอย่างชัดเจนว่า พ่อแม่ผู้ปกครอง หรือบุคคลใกล้ชิดรอบตัวเด็ก มีส่วนสำคัญอย่างมากต่อการสร้างเด็กคนหนึ่งให้เติบโตขึ้นมาอย่างมีคุณภาพ เป็นคุณภาพที่ดีทั้งต่อตัวเองและสังคม ใครก็ตามเป็นผู้ครอบครองลักษณะนิสัยเหล่านี้ ย่อมสะท้อนถึงความพร้อมในการพัฒนาตัวเองตลอดเวลา เมื่อชีวิตมีการพัฒนาก็ย่อมมีสิ่งที่ดีเกิดขึ้นกับชีวิต

คงไม่ใช่เรื่องกล่าวเกินจริงที่จะบอกว่า การมีลักษณะนิสัยที่ดี ช่วยให้ใช้ชีวิตอยู่ในสังคมได้ง่ายขึ้น ทำให้สังคมเป็นสังคมที่ดีขึ้น และผลลัพธ์ที่ตามมา ก็คือการที่เราจะมีความสุขกับการใช้ชีวิตมากขึ้น

• การบอกเด็กไปว่าใครสักคนได้ตายไปแล้ว และเขาจะไม่กลับมาอีก จะทำให้เด็กๆ เข้าใจว่าเกิดอะไรขึ้น
• ข้อดีของเด็กๆ คือ การแสดงความเสียใจ และร้องไห้อย่างเปิดเผย สิ่งนี้ทำให้พวกเขาแข็งแกร่งกว่าผู้ใหญ่ใกล้ตัวเสียอีก
• วิธีสนับสนุนเด็กๆ ที่รู้สึกสูญเสียได้ดีที่สุดคือ ฟังเขาโดยไม่ตัดสิน และ ให้กำลังใจขณะที่เขาเศร้า เปิดใจและเปิดกว้าง ยินดีตอบทุกๆ คำถามของพวกเขาที่จะนำไปสู่การรู้ทันความรู้สึก

ความตายเป็นเรื่องยากที่จะยอมรับ แต่สำหรับเด็กๆ มันอาจจะยากมากกว่าถ้าจะอธิบายให้เขาเข้าใจว่า ความตายคืออะไร ในทางกลับกัน เด็กๆ มักจะถามว่า “แล้วเมื่อไหร่ …จะกลับมา” หรือ “เมื่อไหร่หนูจะได้เจอ…อีก”

จากประสบการณ์ที่ผ่านมา แชนนอน เบอร์เบอร์รี (Shannon Burberry) มืออาชีพผู้รับจัดงานศพที่บ้าน (Funeral Home Manager) ในสหรัฐอเมริกา แนะนำว่า การบอกเด็กไปตรงๆ ว่าเกิดอะไรขึ้นจะเป็นการดีกว่า อย่างไรก็ตาม รายละเอียดและข้อมูลว่าควรบอกอย่างไร ต้องคำนึงเรื่องอายุเด็กเป็นสำคัญ

หลายปีก่อนที่การ์ตูนชุด Sesame Street มีเหตุกาณ์สำคัญคือ การเสียชีวิตของ Mr.Hooper และ Big Birds ไม่เข้าใจในสิ่งที่เกิดขึ้น แต่ได้เพื่อนๆ ช่วยกันอธิบายอย่างตรงไปตรงมาผ่านภาษาที่กระชับ ชัดเจน ว่าการตายคืออะไรและไม่สามารถทำให้มนุษย์กลับมามีชีวิตได้อีก ท้้งหมดนี้ช่วยให้ Big Birds เข้าใจและยอมรับได้ว่า Mr.Hooper ได้ตายไปแล้วและเขาจะไม่มีวันกลับมาอีก การเศร้าเสียใจเป็นสิ่งที่พึงกระทำ ขณะเดียวกันเราก็สามารถระลึกถึงความทรงจำดีๆ ที่เราเคยใช้ชีวิตร่วมกับผู้เสียชีวิตได้เช่นกัน

ปล่อยให้เขาเศร้าและร้องไห้

เด็กๆ มีความสามารถในการทำความเข้าใจมากกว่าที่ผู้ใหญ่คิด การบอกเขาด้วยประโยคว่า “คุณย่าหลับไปแล้ว” หรือ “”คุณปู่จากเราไปแล้ว” ยิ่งจะทำให้เขาสับสน

การบอกเด็กไปว่าใครสักคนได้ตายไปแล้ว และเขาจะไม่กลับมาอีก จะทำให้เด็กๆ เข้าใจว่าเกิดอะไรขึ้น ถ้าครอบครัวค่อนข้างเคร่งศาสนา พ่อแม่หรือญาติใกล้ชิดสามารถอธิบายไปพร้อมๆ กับความเชื่อในโลกหลังความตายของศาสนานั้นๆ ก็ได้

โดยประสบการณ์ส่วนตัวของนักจัดการงานศพอย่าง แชนนอน เบอร์เบอร์รี เห็นว่า ข้อดีของเด็กๆ คือ การแสดงความเสียใจ และร้องไห้อย่างเปิดเผย สิ่งนี้ทำให้พวกเขาแข็งแกร่งกว่าผู้ใหญ่ใกล้ตัวเสียอีก การแสดงอารมณ์ ความรู้สึกได้อย่างอิสระ ทำให้พวกเขาฝึกแชร์ความคิด ความรู้สึกได้อย่างสบายใจ โดยไม่กังวลนั่นนี่ เพียงแค่ผู้ใหญ่ให้โอกาสเด็กๆ แสดงความรู้สึกออกมาเท่านั้น

การบอกให้ หยุดร้อง หรือ เงียบ เป็นเรื่องต้องห้ามอย่างยิ่ง

ให้พวกเขามีส่วนร่วมด้วย

โดยส่วนใหญ่ เด็กๆ มักจะชอบหรือดีใจเมื่อถูกมอบหมายให้ทำงาน เช่นเดียวกับผู้ใหญ่ ใครๆ ก็อยากรู้สึกว่าตัวเองมีค่า มีประโยชน์ และสิ่งที่เรียกว่าหน้าที่จะฝึกความรับผิดชอบให้พวกเขา

เช่นเดียวกับเด็กๆ ในงานศพ เราสามารถมอบหมายหน้าที่เล็กๆ น้อยๆ ให้พวกเขาคอยช่วยในงานที่ถือว่าเป็นการ “บอกลาบุคคลที่รักครั้งสุดท้าย” ได้ เขาจะเต็มใจและกระตือรือร้นอย่างมาก

หรือจะให้เด็กๆ ทำของขวัญก็เป็นอีกความคิดที่ดี

เด็กๆ ชอบทำของขวัญและมอบให้คนที่ตัวเองรัก นั่นเป็นสิ่งที่ควรสนับสนุน แม้ว่าผู้รับจะไม่มีลมหายใจแล้วก็ตาม การให้พวกเขาเข้าไปมีส่วนร่วม จะยิ่งช่วยให้เด็กๆ เข้าใจว่าเกิดอะไรขึ้น รวมถึงคนในครอบครัวทุกคน เป็นการดีที่จะร่วมกันทำของขวัญให้ผู้จากไป โอกาสนี้ดีมากที่จะใช้ตอบคำถามต่างๆ ที่เด็กๆ สงสัย สุดท้ายความร่วมมือร่วมใจที่เกิดขึ้นอาจกลายเป็นประสบการณ์หรือเหตการณ์ที่ช่วยบำบัดความเศร้า และให้ทุกคนไม่อายที่จะแสดงความรู้สึกออกมา

เราเศร้าไม่เท่ากัน เด็กก็เช่นกัน

ไม่มีวิธีที่ดีที่สุดสำหรับการหยุดความเศร้า เด็กๆ เองก็ไม่รู้วิธีที่จะควบคุมและรู้ทันความรู้สึกตัวเอง พวกเขามักจะใช้วิธีหนีไปอยู่ในจินตนาการหรือโลกความฝันที่สร้างขึ้นมาเพื่อลืมความสูญเสีย

เด็กบางคนอาจอยู่กับเพื่อนในจินตนาการที่ตัวเองสร้างขึ้นมาเพื่อข้ามผ่านความสูญเสียไปให้ได้ สิ่งนี้จะพาเด็กๆ ให้เข้าไปสำรวจโลกใบที่เขารู้สึกว่าปลอดภัย ผู้ใหญ่ควรให้โอกาสเด็กๆ เข้าไปสำรวจ ตรวจสอบความคิดและความเชื่อว่า เมื่อใครคนใดคนหนึ่งตาย จะมีอะไรเกิดขึ้นบ้าง

วิธีสนับสนุนเด็กๆ ที่รู้สึกสูญเสียได้ดีที่สุดคือ ฟังเขาโดยไม่ตัดสิน และ ให้กำลังใจขณะที่เขาเศร้า เปิดใจและเปิดกว้าง ยินดีตอบทุกๆ คำถามของพวกเขาที่จะนำไปสู่การรู้ทันความรู้สึก

พาเด็กๆ ไปงานศพด้วย

เด็กๆ มีสิทธิไปงานศพเช่นผู้ใหญ่ หลายคนอาจคิดว่ามันอาจจะหนักเกินไป หรือเด็กๆ ไม่เข้าใจหรอกว่าเกิดอะไรขึ้น สิ่งที่พ่อแม่ทำได้และควรทำคือ อธิบายกระบวนการข้้นตอนต่างๆ และบอกว่าเมื่อไปถึงงาน เด็กๆ จะเจอหรือต้องทำอะไรบ้าง

งานศพบางงานจัดที่บ้าน อนุญาตให้ครอบครัวและเด็กๆ เข้าร่วมได้ ก่อนเข้างานอาจจะให้เวลาเด็กๆ ยืนสังเกตการณ์ข้างนอกก่อนว่า ในงานมีอะไรบ้าง เด็กจะได้รุู้สึกเป็นส่วนหนึ่งและรับรู้ว่านี่คือพื้นที่ในการแสดงความรู้สึก

สุดท้าย ความเศร้าและความเจ็บปวดจะค่อยๆ ง่ายขึ้น

เด็กๆ ก็ต้องโตขึ้น ความเจ็บปวดจะค่อยๆ ซับซ้อนมากยิ่งขึ้น สิ่งสำคัญที่ผู้ใหญ่ควรทำคืออยู่ใกล้ๆ และบอกว่ามีหลายวิธีที่จะทำให้สภาพจิตใจดีขึ้นได้ จนเมื่อเด็กๆ อายุ 6 ขวบ พวกเขาจะเริ่มรู้ว่าความตายคือสิ่งถาวร เมื่อมีใครสักคนจากไป เขาจะจากไปตลอดกาล

สิ่งสำคัญไม่แพ้กันคือ ต้องอธิบายให้เขารู้ว่า เราต่างรักคนที่จากไปมากแค่ไหน ความตายเป็นเรื่องธรรมชาติ ปัจจุบันจึงสำคัญกว่า ความเจ็บปวด ความเสียใจจะคลี่คลายเป็นประสบการณ์ คล้ายกองหนุนช่วยให้พวกเขาผ่านเรื่องเหล่านี้ได้ง่ายขึ้น คงเหลือไว้แค่ความทรงจำดีๆ ให้ระลึกถึง

ที่มา: Tell Your Children The Honest Truth About Death And Dying

• เนื่องจากโลกไม่เหมือนเดิม เราจะบอกว่าเราโตมาอย่างนี้ได้ แต่ลูกเราอาจจะโตไม่ได้ ด้วยความที่โลกไม่เหมือนเดิม ก็ต้องการคุณสมบัติที่ไม่เหมือนเดิม
• เด็กมีศักยภาพมาตั้งแต่กำเนิด แต่พ่อแม่ต้องช่วยฝึก สิ่งนี้เรียกว่า Character Building หรือ การสร้างสันดานดี
• ‘กิน กอด นอน เล่น เล่า ช่วยเหลือตัวเอง ช่วยเหลืองานบ้าน’ คือ short cut สู่ Character Building

ภาพ: โกวิท โพธิสาร

ในยุคที่เต็มไปด้วยความเปลี่ยนแปลงไม่ว่าจะเป็นเศรษฐกิจ สังคม การเมือง วัฒนธรรม ประสบการณ์พ่อแม่ที่สั่งสมมา อาจนำไปใช้กับลูกไม่ได้อีกต่อไป หลายคนจึงต้องเปิดตำราหาวิธีใหม่ๆ หรือเลี้ยงไปตามสัญชาตญาณ ทั้งหมดก็เพื่อให้ลูกอยู่รอดได้ในปัจจุบันและอนาคต

อย่าเพิ่งถอดใจไป ในเมื่อของเก่ามันใช้ไม่ได้ พ่อแม่ก็ต้องสร้างและปั้นกันขึ้นมาใหม่ คำถามสำคัญคือ จะทำอย่างไรให้ถูกวิธี

คำตอบอยู่ที่การบ่มเพาะและปลูกบุคลิกภาพขึ้นใหม่ หรือ Character Building คือ สิ่งที่พ่อแม่ทำได้และควรทำตั้งแต่ลูกยังอยู่ในท้อง

“เราใช้คำไทยว่า สันดาน นั่นแหละค่ะ” เป็นคำพูดตรงไปตรงมาทว่าน้ำเสียงอ่อนโยนของ สุภาวดี หาญเมธี ประธานสถาบันอาร์แอลจี (รักลูก เลิร์นนิ่ง กรุ๊ป) ที่ทำงานด้านแม่ เด็กและครอบครัวมากว่า 30 ปี ที่ย้ำชัดตั้งแต่ต้นว่า

จะคาแรคเตอร์, บุคลิกภาพ หรือ สันดาน ล้วนเป็นสิ่งที่พ่อแม่สร้างได้…และง่ายกว่าไปดัดเอาตอนโต

Character Building หรือการสร้างบุคลิกภาพคืออะไร มีความสำคัญอย่างไร

character หรือบุคลิกภาพ คือสิ่งที่สะท้อนออกจากการเรียนรู้ตลอดช่วงชีวิต เรียนรู้อะไรมา มีประสบการณ์มาอย่างไร และได้ก่อรูปประสบการณ์เหล่านั้นขึ้นมาเป็นชุดความคิดของตัวเอง แล้วปรากฏออกมาเป็นท่าทางพฤติกรรม การแสดง ปฏิบัติต่อตัวเองและผู้อื่น

Character Building ไม่ใช่แค่ยืนเต้นท่าได้สวย หลังตรง ฉีกยิ้ม แต่เป็นการสะสมความรู้ ความเข้าใจ ประสบการณ์ในตัวเอง มองโลกอย่างไร มองตัวเองอย่างไร มองคนอื่นอย่างไร จากนั้นจึงนำมาสู่การปฏิบัติที่เหมาะสม เพื่อดำรงชีวิตตัวเองต่อไปได้ ในขณะเดียวกันก็ดำรงสัมพันธภาพที่ดีกับครอบครัว เพื่อนฝูง สังคม ชุมชน รวมไปถึงความคิดที่มีต่อโลก

แล้ว Character Building มีความสำคัญอย่างไร

เนื่องจากโลกไม่เหมือนเดิม เราจะบอกว่าเราโตมาอย่างนี้ได้ แต่ลูกเราอาจจะโตไม่ได้ ด้วยความที่โลกไม่เหมือนเดิม ก็ต้องการคุณสมบัติที่ไม่เหมือนเดิม เราบอกว่า อายุสามสิบ สี่สิบ ถามว่าเรามั่นใจที่จะไปอยู่ในสังคมที่เต็มไปด้วย AI ไหม เราก็ยังกังวลเลย เพราะว่าโลกแบบใหม่ สภาพแวดล้อมเปลี่ยนใหม่ ไม่เหมือนเดิม

พ่อแม่ต้องทบทวนจริงจัง อย่าคิดง่ายๆ ว่าเราก็ผ่านมาได้ ตอนนี้เด็กมัธยมปลายหนึ่งห้อง เด็กผู้หญิงที่ยังไม่ได้นอนกับผู้ชายมีอยู่แค่คนเดียวหรือสองคน พ่อแม่ทุกคนกังวลมาก และข้อมูลพวกนี้ไม่ไกลตัว ในกรุงเทพฯ โรงเรียนดีๆ จำนวนไม่น้อยที่เป็นแบบนี้ ฉะนั้นผู้ปกครองก็เห็นว่าปัญหามันแย่

ตลอดระยะเวลาที่ผ่านมา Character ของเด็กที่ถูกสร้างขึ้นมา เป็นอย่างไร

ระบบการศึกษาไทยจะให้ความสำคัญกับ character บางเรื่อง เช่น ความเป็นคนเชื่อฟัง อ่อนน้อม ไม่โต้เถียง เกรงใจ แต่ในโลกที่เป็นจริง มนุษย์สามารถพัฒนาศักยภาพของตัวเองไปได้เต็มที่ คิดได้ ทำได้ สร้างสรรค์ได้ แก้ปัญหาได้ พูดง่าย จัดการตัวเอง และจัดการสภาพแวดล้อมของตัวเองได้ จึงจำเป็นต้องมี character อีกหลายอย่าง ตั้งแต่กล้าคิดกล้าทำ กล้าสงสัย กล้าตั้งคำถามกับสิ่งที่เราเห็นอยู่ว่าใช่ไม่ใช่ ดีไม่ดี

มนุษย์ต้องทำได้ เพราะเรามีสิ่งที่สิ่งมีชีวิตอื่นไม่มี มนุษย์ต้องสร้างสัมพันธภาพที่เหนือกว่าแค่เลี้ยงดูลูกเหมือนสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมทั่วไป แต่เป็นสัมพันธภาพอยู่ในกลุ่มที่ละเอียด ประณีต มีปรัชญาของการเคารพกัน เคารพความเป็นมนุษย์ มนุษย์มีโอกาสไปถึงศักยภาพเหล่านั้นได้ทั้งนั้น แต่ว่าเรายังไปใส่ใจกับบางเรื่องเท่านั้น

คำถามตอนนี้คือทำอย่างไร เราถึงจะปลดปล่อยศักยภาพเด็กของเราให้ไปถึงศักยภาพสูงสุดของมนุษย์ที่เราได้มาจากธรรมชาติ แล้วถึงจะทำให้เขากลายเป็นคนที่มีบุคลิกภาพที่ดี ดีต่อตัวเอง และดีต่อคนอื่นๆ

โลกสมัยใหม่ได้เปิดประตูให้เยาวชนคนรุ่นใหม่ไว้กว้างมาก เราบ่มเพาะบุคลิกภาพแบบนี้ให้เขา ซึ่งมันไม่พอดีกับโลกสมัยใหม่ โลกสมัยใหม่ที่คุณเข้าถึงได้หมดผ่านเครื่องไม้เครื่องมือต่างๆ คุณแสดงตัวเองได้กับโลกทั้งหมด

คำถามคือคุณจะแสดงออกกับโลกทั้งหมด คุณมีอะไรจะไปแสดงออกกับเขา อันนี้คือโจทย์สำคัญ

เด็กเราคิดไม่ค่อยเก่ง เวลาแสดงออกมีแค่เรื่องดราม่า เรื่องกระจุ๋มกระจิ๋ม กระจุ๊กกระจิ๊ก ขณะที่โลกกำลังพูดเรื่องปัญหาสิ่งแวดล้อม โจทย์ใหญ่ๆ ที่ยาก แต่ว่า character ที่บ่มเพาะมันน้อยเกินไป มันเป็น character ที่มาจากการท่องจำ จดจำมาแล้วมาตอบ คุยแต่เรื่องเบาๆ พอโลกซีเรียสขึ้น เด็กจะไม่สามารถตอบสนองในหลายๆ มิติ บางมิติพอไปได้ ในทางสนุกสนาน ทางศิลปะอาจจะไปได้ แต่ถ้าเรื่องที่ยากซับซ้อนก็จะไปไม่ได้

Character อะไรที่ควรสร้างให้เด็กหรือเด็กควรมี เพื่อที่เขาจะเติบโตในโลกที่อยู่ยากขึ้น

อันแรกต้อง คิดเป็น คือ ถูกฝึกให้ใช้ความคิดในสถานการณ์ต่างๆ อย่างหลากหลาย และต่อเนื่องตามวัยเขา ถ้าเขาคิดเป็นแล้ว เมื่อเจอสถานการณ์ เด็กจะใช้ความคิดไม่ใช่สัญชาตญาณ ถ้าเด็กคิดเป็น ฝึกใช้ความคิดบ่อยๆ ลองผิดลองถูก คิดผิดไม่เป็นไร คิดใหม่ แล้วลองดูว่าที่ถูกเป็นยังไง ถูกวันนี้ บริบทนี้ แต่พอไปอีกที่อาจไม่ถูกก็ได้ ก็ต้องคิดใหม่

ฐานการคิดต้องได้รับการฝึกบ่อยๆ ได้ฝึกตั้งคำถาม ทำไม ทำไม ต้องให้เขาใช้ความคิด อันนี้คือหัวใจ

อันที่สองคือ ทำ ทำอะไรก็ได้ ก่ออิฐเป็น ก่อหลุม การทำทั้งหมดทำให้เด็กได้เรียนรู้ ยิ่งถ้าผู้ใหญ่คิดเป็น พาเด็กไปทำ ยังไงการคิดกับการกระทำจะช่วยเราได้

คิดเป็นและทำเป็น สองสิ่งนี้จะทำให้เขาดำรงชีวิตอยู่ได้ ส่วนเรียนรู้ แก้ปัญหา อยู่กับคนอื่น มีความสุข จะตามมาเอง

Executive Function จะมีส่วนช่วยพ่อแม่สร้าง Character ให้เด็กๆ ได้อย่างไร

ความรู้ใหม่ในโลกตอนนี้ทำให้เข้าใจว่าทุกๆ ประสาทสัมผัสที่เด็กคนหนึ่งได้รับตั้งแต่เกิด ไม่ว่าจะเป็นได้ยินเสียง มองเห็น ใช้มือสัมผัส ชิมรส ทั้งหมดนี้ทำให้เส้นใยประสาน ก่อเกิดการเชื่อมต่ออะไรที่เจอบ่อยๆ ทำซ้ำๆ ก็จะเกาะเกี่ยวพันกัน ก่อให้เกิดเป็นโครงสร้างทางสถาปัตยกรรมทางสมอง (Brain Architecture)

แต่สิ่งนี้ที่สำคัญคือมันเป็นรูปแบบที่บรรจุอยู่ในสมอง ทุกครั้งที่ทำซ้ำไปเรื่อยๆ เส้นใยที่เกี่ยวรัดพันกันจะฝังตัวอยู่แถวๆ นั้นตลอดไป ถ้าเด็กได้อยู่ในสภาพแวดล้อมที่ตอบสนองต่อเขาดี เด็กได้รับการตอบสนองเมื่อหิว เมื่อเจ็บ เมื่อมดกัด สิ่งนี้ก็เกาะเกี่ยวพันกันเกิดโครงสร้างในชุดสมองที่ว่า “ฉันเป็นคนที่ได้รับการตอบสนอง โลกนี้ดีกับฉัน โลกนี้ไม่ทิ้งให้ฉันโดดเดี่ยว” ฉะนั้นเส้นใยประสาทจะก่อเกี่ยวพันกันในทางบวก อันนี้คือ character ที่จะฝังเป็นชิพ แล้วสะท้อนออกมาเป็นพฤติกรรม เวลาเขาไปปฏิสัมพันธ์กับโลก เขาจะรู้สึกบวกเพราะว่าโลกปฏิสัมพันธ์กับเขาดีมาโดยตลอด นี่คือสิ่งที่เรียกว่า EF (Executive Functions)

บุคลิกภาพของเด็กคนหนึ่ง ถ้าถูกเลี้ยงดูมาแบบตั้งอกตั้งใจ เด็กก็อาจเป็นคนอ่อนหวานนุ่มนวลไปตลอดชีวิต แต่ถ้าเด็กถูกใช้ความรุนแรง ถูกกระทบกระแทก แล้วถูกซ้ำย้ำอย่างนี้ตลอด เขาก็จะไม่เชื่อใจคน หวาดระแวง ไม่รู้สึกดีกับตัวเอง รู้สึกว่าโลกทั้งโลกน่ากลัว ไม่พร้อมที่จะเผชิญ นี่เป็นสิ่งที่เรียกว่าความเข้าใจที่ได้จากเรื่อง EF แล้วนำไปสู่การพัฒนาบุคลิกภาพ หรือเราใช้คำไทยได้ว่า ‘สันดาน’

วิธีการที่พ่อแม่จะทำหรือแสดงออกกับลูกในแต่ละช่วงวัยควรจะเป็นอย่างไร

ต้องพูดถึงตั้งแต่ลูกอยู่ในครรภ์ ความสุขของแม่สะท้อนผ่านสารเคมีที่หลั่ง ผ่านรกไปถึงตัวเขา เขาก็รู้สึกได้ รับรู้ได้ อาหารที่เข้าไป สารเคมีที่เข้าไป รวมทั้งความเครียดด้วย เพราะเวลาเราเครียด สารเคมีในสมองก็จะหลั่งออก

ต่อมาวัยแรกเกิด เด็กต้องได้รับการตอบสนองอย่างเหมาะสม เช่น ทุกครั้งที่เด็กร้อง แสดงว่าต้องมีความผิดปกติบางอย่างเกิดขึ้น หิว มดกัด ก้นแฉะ การร้องแปลว่าต้องการความช่วยเหลือ ถ้าเราเข้าใจตรงนี้ ก็อย่าไปรำคาญ การที่เรารีบเข้าไป ในด้านหนึ่ง มันคือการแก้ปัญหา เช่น การเปลี่ยนผ้าอ้อมเพราะก้นแฉะ แต่อีกด้านหนึ่ง มันกำลังทำงานกับสมองเด็ก เขาเรียนรู้ว่าสัมผัสนี้มาช่วยเหลือเขา มาตบก้นเบาๆ มาให้กำลังใจ พูดเพราะๆ ซึ่งเด็กที่ได้รับการตอบสนองอย่างสม่ำเสมอจะเลี้ยงง่าย

การเรียนรู้แค่พัฒนาการไม่เพียงพอ เราต้องเรียนรู้เรื่องสมองของเขาด้วย เช่น เด็กเริ่มจำหน้าพ่อแม่ได้ เป็นช่วงเวลาที่เราเรียกว่า working memories ก่อนหน้านั้นเด็กยังจำไม่ค่อยได้ ก็ค่อยๆ สะสม ค่อยๆ เรียนรู้ว่าสัมผัสแบบนี้ โครงหน้าประมาณนี้ แต่พอหกเดือนมองได้ชัดขึ้น เขาก็จะจำหน้าได้ฉะนั้นเราต้องรู้ว่า working memories เริ่มขึ้นแล้ว

อยากให้พ่อแม่จำหลักได้ว่า
หนึ่ง เด็กมีศักยภาพมาตั้งแต่กำเนิด แต่ต้องฝึก เพราะไม่มีทางเกิดขึ้นเองอย่างเดียว
สอง ทำซ้ำๆ บ่อยๆ จะเกิดเป็นชิพฝังเข้าสมองเด็ก
สาม ‘กิน กอด นอน เล่น เล่า ช่วยเหลือตัวเอง ช่วยเหลืองานบ้าน’ ถ้าทำอย่างนี้บ่อยๆ สมองของเด็กจะตอบสนอง ไม่งอแง เพราะเด็กจะเริ่มมีเหตุผล มีความมั่นใจ มีความสุข

กิน: กินอาหารครบห้าหมู่ในปริมาณที่เหมาะสม เค็มอ่อนและหวานอ่อน (ข้อมูลจากกรมสุขภาพจิต)

กอด: การแสดงความรัก

นอน: เวลานอนสำคัญมากสำหรับพัฒนาการสมอง ทุกครั้งที่เด็กได้นอน สมองเขาจะจดจำและจัดระเบียบข้อมูลที่ได้รับก่อนหน้านี้ แต่ถ้าเด็กนอนไม่พอ จะหงุดหงิด

เล่น: สมมุติเด็กเล่นซ่อนแอบ เขาต้องคิด เขาต้องใช้สมองในการแอบ สมองเด็กในทุกๆ ครั้งที่เล่น ไม่ว่าเล่นอะไร เล่นก้อนหิน เล่นทราย กระบวนเหล่านี้เป็นการคิด การทำอยู่บนความสุข เมื่อเด็กเล่นมันคือความสุข ไม่มีกฎกติกามากมาย ถ้าเป็นกติกา จะเป็นกติกาที่เขาว่ากันเอง อย่างเช่น ห้ามเลยเส้นนี้ มันเป็นข้อตกลงที่เขาพอใจ

เล่า: อ่านหนังสือ เล่าหนังสือ ร้องเพลง กล่อม อ่านหนังสือกับลูก

ช่วยเหลือตัวเอง: ‘เอง’ เป็นคำที่เรากำลังรณรงค์ เอง ก็คือ self ก็คือตัวเอง เรากินเอง เราจับเอง เราเล่นเอง เก็บเอง นี่คือสิ่งที่เรียกว่าการช่วยเหลือตัวเอง

ช่วยเหลืองานบ้าน: งานง่ายๆ เช่น เด็กขวบหนึ่งถือแก้วตัวเองไปวาง เอาขยะไปทิ้งที่ถัง เมื่อเขาทำแล้วเราชมเขาว่าเก่งจังเลย บางครั้งอาจจะจำไม่ได้ แต่พูดบ่อยๆ ก็จะเริ่มฝังเข้าไปสมองของเด็ก ถ้าอยากให้ลูกได้ จะต้องให้ลูกเป็นคนทำ ‘ใครทำใครได้’ นี่เป็นหลักที่พ่อแม่ต้องเข้าใจ ฉะนั้นอย่าช่วยลูกมากเกินไป อยากให้ลูกได้อะไร ให้เขาทำสิ่งนั้นด้วยตัวของเขาเอง

เมื่อเด็กเริ่มเข้าโรงเรียน ครูประถมส่วนใหญ่เข้าใจเรื่องพัฒนาการดีพอสมควร แต่คนที่ไม่เข้าใจคือระบบนโยบายข้างบน ไม่เข้าใจเลยว่าประถมวัยเป็นช่วงเวลาที่สมองต้องเรียนรู้ผ่านการเล่น ทุกๆ ความสุขที่เขาได้จากการเล่นจะทำให้ศูนย์ข้อมูลพร้อมทำงาน แต่ถ้าเมื่อไหร่เราเอาเด็กอนุบาลบังคับขีดเขียน ศูนย์ข้อมูลของเขาจะไม่เปิด แล้วจะทำให้เครียดมาก ถ้าพ่อแม่คุณครูเข้าใจก็จะไม่พาเด็กไปสู่กระบวนการแบบนั้น

ต่อมาเมื่อถึงช่วงวัยรุ่น ถ้าความสัมพันธ์ระหว่างพ่อแม่กับลูกดี ต่อให้ลูกเหวี่ยงใส่แค่ไหนก็ตาม ก็จะเป็นการเหวี่ยงแบบชั่ววูบของวัยรุ่นเท่านั้น เดี๋ยวเขาก็จะกลับมา ถ้าพ่อแม่เข้าใจพัฒนาการของลูกก็จะปรับตัวตามพัฒนาการของลูก

ในวัยแรกสุด เราอาจต้องเป็นแม่ที่ปกป้องคุ้มครองลูก เน้นความดูแล ปลอดภัย แต่ทุกๆ วันลูกจะห่างกับเราไปเรื่อยๆ คำถามคือเรายอมรับสภาพแบบนี้ไหม ถ้าเรายอมรับ วันที่เขาเป็นวัยรุ่น เขาไม่ได้ต้องการคนที่มาปกป้องเขา เพียงคนที่มายืนข้างๆ แล้วต้องยื่นห่างๆ พ่อแม่ต้องจับจังหวะตัวเองให้ดี อย่าห่วงเขาแต่เราต้องเชื่อมั่นในตัวเขา

พ่อแม่ครูพยายามหาข้อมูลหรือเครื่องมือเพื่อจะช่วยเรื่องนี้ แต่นโยบายหลักของประเทศกลับไม่ได้ส่งเสริม แล้วสิ่งที่ทำมาจะฟังก์ชั่นได้อย่างไร?

พูดได้ว่า social media เป็นแหล่งเรียนรู้ที่ดีที่สุดอย่างหนึ่งของพ่อแม่ เท่าที่สังเกต คิดว่าข้อมูลที่ผ่าน social media เกี่ยวกับการเลี้ยงลูก ไม่ค่อยมีอะไรบกพร่อง คนที่ตั้ง Facebook มักเป็นกลุ่ม ‘แม่ช่วยแม่เลี้ยงลูก’ เนื้อหาส่วนใหญ่สนใจเรื่องพัฒนาการที่ดีของลูก

ทั้งนี้ทั้งนั้น ต่อให้พ่อแม่ให้ความสำคัญกับพัฒนาการและการสร้างบุคลิกภาพของลูกแค่ไหน แต่ถ้าความรู้กระแสหลักของประเทศอย่าง นโยบาย ค่านิยม ไม่สอดคล้อง การพัฒนาศักยภาพของเด็กก็ไม่สามารถไปถึงปลายทางได้

ขออนุญาตโจมตีกระทรวงศึกษา เพราะไม่เคลียร์กับหลักการที่ควรจะเป็น กระทรวงศึกษาต้องเป็นคนชี้ออกมาว่า ‘เวลานี้โลกเขาเรียนรู้เรื่องแบบนี้ เรามาดูแล้ว มาวิเคราะห์แล้วว่าแบบนี้เหมาะกับเด็กไทย ขอเสนอให้พ่อแม่เอามาพิจารณา เสนอให้ครูไปปฏิบัติการ’ แต่นี่มันไม่ใช่ นี่กลายเป็นปล่อยให้พ่อแม่ ครู หาสะเปะสะปะ ไม่ได้มาตรฐานตามที่ระบบควรจะเป็น

พ่อแม่ต่างแสวงหาความรู้ความเข้าใจในการเลี้ยงลูก ทุกคนหยิบมือถือก็จะรู้ว่าโลกเปลี่ยนแปลงมาก มันกระทบต่อตัวเรา เปลี่ยนชีวิตเราไปมากมาย คำถามคือเสาที่มีในสังคมกลับไม่พูดอะไรเลย ไม่เห็นเขาบอก หรือเขาบอกเหมือนกับตอนที่เรายังอยู่มัธยม ตอนนี้อายุสามสิบ สี่สิบปี ยังให้สอนเหมือนเดิม ความสับสนก็มี ความกังวลก็เกิด ถ้าโชคดีก็จะเจอคนที่ดี แต่ถ้าเจอไม่ดีก็เหมือนไปทำร้ายและทำลายสมองลูกโดยพ่อแม่ไม่รู้ตัว

• เราสามารถสร้างคุณลักษณะนิสัย (ที่ดี) ให้กลายเป็น ความสามารถหรือเป็นความเชี่ยวชาญได้โดยไม่จำเป็นต้องแยกทั้งคู่ออกจากกัน
• ความขยัน การควบคุมตนเอง และการเอาใจใส่ผู้อื่น คือ 3 คุณลักษณะนิสัยที่ดี ที่สามารถพัฒนาจนกลายเป็นความเชี่ยวชาญได้
• ถ้าทำได้ ปลายทางคือ คุณภาพชีวิตที่ดี รายรับ และหน้าที่การงานที่ก้าวหน้า สุขภาพกายใจที่แข็งแรง และความสามารถในการเข้าสังคมด้วย

ปกติแล้ว คุณลักษณะ (character) กับ ความสามารถหรือความเชี่ยวชาญ (capability) มักถูกนำมาเปรียบเทียบเสมอว่าสิ่งไหนสำคัญกว่าในบริบทที่แตกต่างกันไป Business Insider สื่อออนไลน์อังกฤษ เคยทำการสำรวจจนได้ข้อสรุปว่า สำหรับนักการเมืองแล้วคุณลักษณะหรือคุณสมบัติที่ดีมีบทบาทสำคัญต่อการสร้างคะแนนนิยมมากกว่าความสามารถเสียอีก

แต่สำหรับ Jen Lexmond (เจน เลกซ์มอนด์) และ Richard Reeves (ริชาร์ด รีฟส์) ผู้เขียนหนังสือ Parents are the principal architects of a fairer society… หรือ พ่อแม่คือสถาปนิกคนสำคัญต่อการสร้างสังคมที่เป็นธรรม (มากกว่าที่เป็นอยู่ในปัจจุบัน) เผยแพร่โดย DEMOS ประเทศอังกฤษ เชื่อว่า เราสามารถสร้างคุณลักษณะนิสัย (ที่ดี) ให้กลายเป็น ความสามารถหรือเป็นความเชี่ยวชาญได้โดยไม่จำเป็นต้องแยกทั้งสองสิ่งออกจากกัน

Character Capabilities คืออะไร?

“character” ที่เลกซ์มอนด์และรีฟส์ กล่าวถึง ไม่ใช่แค่เรื่องบุคลิกภาพที่สื่อสารให้เห็นภายนอก แต่เป็นคุณลักษณะที่เกี่ยวข้องกับความดีงามและคุณธรรมจริยธรรม เป็นทักษะการใช้ชีวิตที่เป็นความสามารถส่วนบุคคล (a set of personal capabilities) อย่างที่อริสโตเติล นักปรัชญากรีกโบราณ กล่าวว่า การดำรงอยู่ในความดีเป็นทักษะการใช้ชีวิตอย่างหนึ่ง (Being good was a skill.)

เมื่อเป็น “ทักษะ” นั่นหมายความว่าเป็นสิ่งที่สามารถฝึกฝนและพัฒนาได้

สำหรับ “Character Capabilities” หรือ “คุณลักษณะความสามารถ” (ที่สามารถพัฒนาได้) เลกซ์มอนด์และรีฟส์ ให้คำนิยามว่า คือ ส่วนผสมสำคัญที่ช่วยให้มนุษย์สามารถติดตามและดึงศักยภาพของตัวเองมาใช้ดำเนินชีวิตอย่างมีคุณภาพตามแบบฉบับที่ตัวเองต้องการได้

เราจะสร้างสังคมที่ทุกคนมองเห็นศักยภาพที่ตัวเองมีอยู่ได้อย่างไร?

ถึงตรงนี้ลืมเรื่องพรสวรรค์ไปก่อนได้เลย เพราะจากการศึกษาพบว่า คุณลักษณะที่ว่าเป็นทักษะที่สามารถพัฒนาและสร้างได้หากผู้ปกครองมีความรู้ความเข้าใจและให้ความร่วมมือตั้งแต่ต้น

เลกซ์มอนด์และรีฟส์ บอกว่า ผู้ปกครองสามารถเข้ามามีส่วนช่วยดูแลบุตรหลานได้ตั้งแต่แรกเกิด เมื่อโตขึ้นไม่ว่าพื้นฐานครอบครัวจะยากดีมีจนก็ไม่ใช่อุปสรรค

หากผู้ปกครองสามารถสร้างบรรยากาศภายในบ้านให้อบอวลไปด้วยความรักความอบอุ่น จากการดูแลเอาใจใส่ของคนในครอบครัว รวมทั้งการสร้างสภาพแวดล้อมที่ดีทั้งในบ้าน ที่โรงเรียน และเปิดพื้นที่ให้เด็กอยู่ท่ามกลางสังคมที่ถ้อยทีถ้อยอาศัยกัน ปัจจัยทั้งหมดมีส่วนหล่อหลอมคุณลักษณะของเด็ก และช่วยให้เด็กมองเห็นศักยภาพของตัวเอง

คุณลักษณะนิสัยดีที่สามารถพัฒนาได้มีความสำคัญอย่างไร? ทำไมต้องปลูกฝังตั้งแต่เด็ก?

ความขยันหมั่นเพียร (application) การควบคุมตนเอง (self-regulation) และ การเอาใจใส่และเข้าใจผู้อื่น (empathy) เป็นคุณลักษณะความสามารถ 3 อย่างที่เป็นส่วนหนึ่งของปัจจัยความสำเร็จและทำให้เรามีความสุขกับการใช้ชีวิต ที่น่าประหลาดใจกว่านั้น คือ การศึกษาพบว่าคุณลักษณะความสามารถนี้มีผลต่อคุณภาพชีวิตที่ดี รายรับ และหน้าที่การงานที่ก้าวหน้า สุขภาพกายใจที่แข็งแรง และความสามารถในการเข้าสังคมด้วย

การศึกษานี้ใช้ฐานข้อมูลจาก Millennium Cohort Study (MCS) ที่ได้ทำการวิจัยคุณลักษณะความสามารถของเด็กอายุ 5 ปี โดยใช้แบบสำรวจพฤติกรรมเด็กชื่อว่า Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ) สร้างโดย โรเบิร์ต กู้ดแมน (Robert Goodman) จิตแพทย์ชาวอังกฤษ ประกอบด้วยคำถาม 25 ข้อ เกี่ยวข้องกับการพัฒนาคุณลักษณะความสามารถของเด็กครอบคลุมทั้ง 3 ส่วน ได้แก่

หนึ่ง ความขยันหมั่นเพียร (Application)

แอพพลิเคชั่นที่ว่านี้ ไม่ได้เกี่ยวข้องอะไรกับแอพบนมือถือเลยสักนิดเดียว แต่เป็นคุณลักษณะเกี่ยวกับ “ความขยันหมั่นเพียร” ของบุคคลล้วน ๆ คำนี้ใช้อธิบายถึง ความสามารถในการจดจ่อ ความมีวินัย และความสามารถในการกระตุ้นตัวเองให้มีความมุ่งมั่นที่จะทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งจนสำเร็จ ซึ่งจะเกิดขึ้นได้ก็ต่อเมื่อเรามีความสามารถในการควบคุมตัวเอง หรือที่นักจิตวิทยาเรียกว่า Locus of Control (LOC) – “ลักษณะควบคุมตน มุ่งอนาคต” เป็นทัศนคติที่บุคคลหนึ่งมีต่อความสามารถของตัวเองในการควบคุมหรือเปลี่ยนแปลงอนาคตของตัวเองและคนรอบข้าง สิ่งนี้จะเป็นตัวผลักดันหรือหักห้ามให้เราทำหรือไม่ทำสิ่งใดสิ่งหนึ่ง ไม่ว่าจะเป็นกิจกรรมทั่วไปในชีวิตประจำวัน งาน หรือโปรเจ็คท์ต่างๆ

เกณฑ์การวัด Locus of Control มีขอบเขตตั้งแต่ระดับ internal ถึง external คนที่มี LOC สูง (Internal LOC) มักคิดว่าทุกอย่างที่เกิดขึ้นในชีวิตไม่ว่าจะดีหรือร้ายเกิดขึ้นจาก “การกระทำ” ของตัวเอง ส่วนคนที่มี LOC ต่ำ (External LOC) มักคิดว่าทุกอย่างที่เกิดขึ้นในชีวิตไม่ว่าจะดีหรือร้ายมี “โชคชะตา” เป็นตัวกำหนด ด้วยเหตุนี้ คนที่มี Internal LOC จะมีความพยายาม มีความขยันหมั่นเพียรมากกว่าคนที่มี External LOC แม้จะมีความสามารถไม่ต่างกันก็ตาม

สอง การควบคุมตนเอง (Self-regulation)

ในงานวิจัยชิ้นนี้ให้ความสำคัญกับ “ความสามารถในการควบคุมอารมณ์ตนเอง” รวมถึง “ความยืดหยุ่นทางอารมณ์” (emotional resiliency) ที่สะท้อนจากการรับมือกับความผิดหวัง ความขัดแย้ง และความเศร้าหมองจากเหตุการณ์ต่างๆ ในชีวิต เด็กที่สามารถจัดการกับภาวะทางอารมณ์เหล่านี้ได้ มีแนวโน้มที่จะเอาชนะอุปสรรคในชีวิตด้วยวิธีเชิงบวกมากกว่าการตอบโต้ การแสดงความโกรธเคือง หรือการใช้ความรุนแรง ความสามารถในการควบคุมตัวเองนี้จะช่วยเราดึงด้านที่ดีที่สุดเข้ามารับมือกับสถานการณ์ย่ำแย่ หรือสถานการณ์ที่เราไม่อยากให้เกิดขึ้นได้

สาม การเอาใจใส่และเข้าใจผู้อื่น (Empathy)

“put yourself in another person’s shoes” เป็นสำนวนเปรียบเทียบถึงความสามารถในการเข้าอกเข้าใจผู้อื่นจากมุมมองของเขาโดยไม่ใช้มุมมองของเราตัดสิน เหมือนเราเป็นตัวเขา กำลังสวมใส่รองเท้าของเขาอยู่

การศึกษา พบว่า การเอาใจใส่และเข้าใจผู้อื่นมีความเชื่อมโยงกับการเลี้ยงดูเด็กในช่วงแรกเกิดถึง 3 ปีแรก เพราะเป็นช่วงเวลาที่ระบบประสาทสมอง (synapse) พัฒนาได้อย่างรวดเร็วถึง 20 เท่า ประสบการณ์และสิ่งแวดล้อมรอบตัวมีส่วนอย่างมากต่อการสร้างระบบประสาทสมองในช่วงขณะนี้ ยิ่งเป็นประสบการณ์ที่เกิดขึ้นจากการทำซ้ำยิ่งเปลี่ยนแปลงได้ยาก เพราะฉะนั้นการได้รับความรักความอบอุ่นและการได้รับการดูแลอย่างใกล้ชิดจากผู้ปกครองในช่วงเวลานี้ จะมีส่วนสำคัญต่อการสร้างคุณลักษณะให้เด็กมีความเอาใจใส่และเข้าใจผู้อื่น ซึ่งจะส่งผลต่อพฤติกรรมทางสังคม (pro-social behavior) ของเด็กเมื่อโตขึ้นต่อไป

คุณลักษณะนี้เป็นความสามารถด้านการจัดการความสัมพันธ์ เป็นทักษะการใช้ชีวิตในสังคมที่จะทำให้คนคนหนึ่งมีปฏิสัมพันธ์และสื่อสารกับผู้อื่นได้อย่างมีประสิทธิภาพ ทั้งในชีวิตประจำวันและที่ทำงาน

คุณลักษณะความสามารถทั้ง 3 ข้อสอดคล้องกับแนวคิดของอริสโตเติล ซึ่งนับว่าเป็นนักคิดคนแรกๆ ที่ให้ความสนใจและให้ความสำคัญกับการแสวงหาความสุขในชีวิตหรือการพัฒนาชีวิตให้ดีขึ้นกว่าเดิม เขาบอกว่า สิ่งที่ทำให้เรามีความสุข มักเป็นสิ่งเดียวกับสิ่งที่ทำให้เรามีความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นและเป็นคนดีขึ้น ในบริบทนี้อริสโตเติลหมายถึง การฝึกตัวเองให้เป็นคนที่มีความห่วงใยผู้อื่น สร้างความสัมพันธ์ที่ดีกับคนรอบข้าง และพาตัวเองเข้าไปทำงาน ศึกษาเรียนรู้และไม่หยุดพัฒนาตัวเอง

นอกจากนี้ อริสโตเติล ยังกล่าวว่า การเป็นคนดีสร้างได้จากการมีทัศนคติที่ดีต่อการใช้ชีวิต โดยเฉพาะอย่างยิ่งการใช้ชีวิตโดยเห็นแก่ผู้อื่น เพราะความสำเร็จเกิดขึ้นได้จากการให้

หมายเหตุ:
คำถาม 25 ข้อในแบบประเมิน Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ) แบ่งพฤติกรรมออกเป็น 5 ด้าน ได้แก่ พฤติกรรมที่ไม่พึงประสงค์ (Conduct Problems), พฤติกรรมอยู่ไม่นิ่ง (Hyperactivity), มีปัญหาทางอารมณ์ (Emotional Problem), พฤติกรรมสัมพันธภาพทางสังคม (Pro-social Behavior) และ ความสัมพันธ์ในกลุ่มเพื่อน (Peer-to-Peer Relations)