Month: December 2023

• ปัญหาโรงเรียนขนาดเล็กเกิดขึ้นเพราะการลดลงของเด็กในชุมชน ซึ่งโจทย์สำคัญคือ ทำอย่างไรจึงจะพัฒนาคุณภาพการศึกษาของโรงเรียนขนาดเล็กได้
• ในเวที ‘ยกระดับคุณภาพโรงเรียนขนาดเล็กของชุมชน ความเสมอภาคทางการศึกษาที่เป็นจริงได้’ เทวินฏฐ์ อัครศิลาชัย ผู้ประสานงานโครงการ ACCESS School ได้เสนอนโยบาย ‘โรงเรียนนวัตกรรมชุมชน’ เข้ามาแก้ปัญหา
• การคืนครูให้กับเด็ก คืนผู้บริหารให้กับโรงเรียน มีส่วนสำคัญมากต่อการพัฒนาคุณภาพโรงเรียนขนาดเล็ก และลดช่องว่างความเหลื่อมล้ำทางการศึกษา รวมถึงบริบทโรงเรียนจัดเป็นสนามพลังบวกทั้งหมด ตั้งแต่ก้าวแรกเข้าไปในโรงเรียน

“เรียนดี มีความสุข เรียนได้ทุกที่ทุกเวลา นี่แหละคือแก่นของโรงเรียนขนาดเล็ก” 

เทวินฏฐ์ อัครศิลาชัย ผู้ประสานงานโครงการ ACCESS School หรือโครงการส่งเสริมการมีส่วนร่วมภาคประชาสังคม เพื่อพัฒนาคุณภาพการศึกษา โดยการสนับสนุนของสหภาพยุโรป กล่าวในเวทีขับเคลื่อนนโยบายลดความเหลื่อมล้ำโรงเรียนขนาดเล็ก พื้นที่ห่างไกล อย่างมีส่วนร่วม ครั้งที่ 1 ‘ยกระดับคุณภาพโรงเรียนขนาดเล็กของชุมชน ความเสมอภาคทางการศึกษาที่เป็นจริงได้’ 

ทำอย่างไรจึงจะพัฒนาคุณภาพการศึกษาของโรงเรียนขนาดเล็กได้? และทำอย่างไรจึงจะได้รับการสนับสนุนจากทุกภาคส่วน? คือโจทย์ตั้งต้นที่กองทุนเพื่อความเสมอภาคทางการศึกษา (กสศ.) ร่วมกับ เครือข่ายองค์กรครู ผู้บริหารโรงเรียนขนาดเล็ก และภาคประชาสังคมด้านการศึกษา ได้ร่วมกันหาคำตอบ และนำมาสู่ข้อค้นพบและข้อเสนอเชิงนโยบาย เพื่อพัฒนาคุณภาพและการบริหารจัดการศึกษาโรงเรียนขนาดเล็ก’ ซึ่ง The Potential หยิบยกบางช่วงบางตอนมานำเสนอ

โรงเรียนเล็ก ปัญหาใหญ่ โจทย์ท้าทายความเหลื่อมล้ำทางการศึกษา

“โรงเรียนขนาดเล็กทุกโรงเรียนนั้นเผชิญกับปัญหาเช่นเดียวกับปัญหาระดับชาติเลย คือการลดลงของเด็กในชุมชน ซึ่งโรงเรียนขนาดเล็กที่มีจำนวนเด็กลดลงเป็นเรื่องปกติในชุมชน เพราะเด็กลดลงอยู่แล้ว ปัญหาคือเราจะพัฒนาคุณภาพได้อย่างไร เป็นโจทย์ใหญ่ของโรงเรียนขนาดเล็ก เป็นโจทย์ใหญ่ของครู และเป็นโจทย์ใหญ่ของชุมชน เป็นวาระของชุมชนที่ต้องช่วยกัน พัฒนาร่วมกัน”

“เราเข้าไปสนับสนุนโดยเลือกโรงเรียนขนาดเล็กที่อยู่ในภาวะกลุ่ม stand alone ซึ่งมีอยู่สองประเภท หนึ่งคือมีข้อจำกัดทางภูมิศาสตร์ สองกลุ่มที่อยู่ในชุมชนที่ลำบากยากไร้ ผู้ปกครองรับจ้างทำงาน ไม่สามารถดูแลลูกหลานได้เต็มที่ เพราะฉะนั้นโรงเรียนเลยเป็นศูนย์รวมของชุมชนไปด้วย ชุมชนกับโรงเรียนเลยใกล้ชิดกัน โรงเรียนในลักษณะนี้จึงไม่ประสงค์ไปควบรวมตามนโยบายของต้นสังกัด อยากให้ลูกหลานอยู่ใกล้ชุมชน โรงเรียนพวกนี้มักจะมีครูที่ดูแลเด็กได้ดี”

เนื่องจากโจทย์ความท้าทายในการแก้ไขปัญหาโรงเรียนขนาดเล็ก คือ ‘คุณภาพการศึกษา’ ซึ่งเป็นปัญหาใหญ่ จึงต้องหาหนทางที่จะไปพัฒนาคุณภาพ โดยเน้นไปที่การจัดการเรียนรู้ที่มีคุณภาพ นำนวัตกรรมการจัดการศึกษามาประยุกต์ใช้ให้เข้ากับบริบทของแต่ละโรงเรียน และเปิดพื้นที่การเรียนรู้ของโรงเรียนเป็นพื้นที่ของทุกคนในชุมชน และที่สำคัญคือการได้รับการหนุนเสริมจากทุกภาคส่วน 

“อีกเรื่องหนึ่งคือ งบประมาณ ที่ผ่านมาที่โรงเรียนขนาดเล็กของเราประสบเป็นยาขมมากก็คือ งบประมาณรายหัว เด็ก 30 คน งบประมาณรายหัวเท่ากัน ลำบากมากจะบริหารจัดการอย่างไร เราเลยเสนอว่า เปลี่ยนจากรูปแบบการบริหารจัดการงบประมาณแบบรายหัวมาเป็นงบประมาณแบบเชิงพื้นที่ได้ไหม ซึ่งเอาตัวปริมาณมาว่ากันว่าจะบริหารจัดการอย่างไร”

ข้อค้นพบและข้อเสนอเชิงนโยบาย เพื่อพัฒนาคุณภาพโรงเรียนขนาดเล็ก

ข้อค้นพบ 7 ประการที่เป็นองค์ประกอบสำคัญ ซึ่งจะทำให้โรงเรียนขนาดเล็กเข้มแข็งและยังอยู่ได้ มีดังนี้ 

1. ‘ผู้บริหาร ผู้อำนวยการโรงเรียน’ ต้องมีความเป็นผู้นำของการเปลี่ยนแปลง มีความกล้าหาญ 

2. ‘ครู’ ต้องเป็นคนกล้าสอน กล้าเปลี่ยนแปลง กล้าใช้นวัตกรรมพัฒนาคุณภาพการเรียนการสอน หรือที่เรียกว่า ‘ครูโค้ช ครูนวัตกร’

3. ‘โรงเรียน’ มีการบริหารจัดการห้องเรียนที่ดี ประยุกต์ใช้กับนวัตกรรมการศึกษาอื่นๆ เข้ากับของกระทรวงศึกษาได้ 

4. ‘ชุมชน’ ต้องเข้มแข็ง ชุมชนเป็นแบ็กอัพให้กับโรงเรียนและคุณครู 

5. ‘คณะกรรมการสถานศึกษา’ โรงเรียนขนาดเล็กที่เข้มแข็ง มีคณะกรรมการศึกษาที่สุดยอด ซึ่งคณะกรรมการศึกษาไม่จำเป็นต้องมีแค่ 9 คนตามระเบียบ อาจมากกว่านั้นก็ได้ 

“อย่างโรงเรียนหนองบัวคูมี 30-40 คน และผอ.มีความกล้าหาญที่จะจัดสรรบทบาทหน้าที่ของคณะกรรมการศึกษาอย่างชัดเจน กรรมการสถานศึกษาลงมากวาดใบไม้ มาปลูกผักหลังห้องเรียน ผู้มีเชี่ยวชาญเพราะเป็นเกษตรกรแล้วมาช่วยดูแลเกษตรให้ ดูแลแปลงผักให้ ดูแลอาหารให้เด็ก เป็นกรรมการสถานศึกษาหมดเลย นี่ก็คือหัวใจของกรรมการสถานศึกษา”

6. มีองค์กรจากภายนอกเข้ามาหนุนเสริม เรียกว่า ‘ภาคประชาสังคม’ เช่น ท้องถิ่น

7. มี ‘หลักธรรมมาภิบาล’ เป็นพิมพ์เขียวของโรงเรียน

 “โรงเรียนขนาดเล็กเขาจะมีหลักธรรมาภิบาล 6 ประการ เพราะเขากลัวว่า โรงเรียนมักจะมีการย้ายผอ. ย้ายครู แต่ว่าชุมชนยังอยู่ เขาอยากจะทำหลักธรรมาภิบาลเป็นพิมพ์เขียวของโรงเรียนขึ้นมาว่า โรงเรียนพัฒนาอย่างไร แล้วเขาจะมอบให้กับผอ.คนใหม่ที่เข้ามา” 

จากข้อค้นพบดังกล่าว เทวินฏฐ์ จึงเสนอเป็นนโยบายคือ การส่งเสริมให้โรงเรียนขนาดเล็กเหล่านี้ เป็น ‘โรงเรียนนวัตกรรมชุมชน’ โดยสามารถบรรจุให้เป็นสถานศึกษาพิเศษ ประเภทวิจัยศึกษาและพัฒนา นี่คือแนวทางหนึ่ง 

“ต่อมาคือเรื่องการพัฒนาครู ซึ่งครูเป็นหัวใจของการศึกษา แต่ปัญหาคือมหาวิทยาลัยที่สอนครุศาสตร์ ไม่มีวิชาเรื่องบูรณาการ โรงเรียนขนาดเล็กที่ครูสอนได้ดีต้องสอนคละชั้น สอนควบวิชา ใช้พลังครู ใช้นวัตกรรมร่วมกัน จึงต้องปลดล็อกคุรุสภา เรื่องการจำกัดสิทธิให้กับนักศึกษาฝึกสอนที่ว่า โรงเรียนที่รับนักศึกษาฝึกสอนจะต้องมีวิชาเอกตรงกับนักศึกษาที่มาฝึกสอน เช่น นักศึกษาเอกคณิตศาสตร์ จะไปฝึกสอนที่โรงเรียนขนาดเล็กแห่งหนึ่ง แต่ไม่มีครูพี่เลี้ยงที่เป็นครูคณิตศาสตร์ ก็ไม่สามารถรับได้ 

เพราะฉะนั้นถ้ามหาวิทยาลัยครุศาสตร์ต่างๆ มีวิชาบูรณาการ นวัตกรรมการจัดการศึกษา นักศึกษาที่ลงเรียนในวิชานี้เขาก็มีสิทธิที่จะไปฝึกสอนที่โรงเรียนขนาดเล็กที่มีการเรียนการสอนแบบนวัตกรรม หรือบูรณาการ โรงเรียนขนาดเล็กก็จะไม่ขาดโอกาสในการรับนักศึกษามาฝึกสอน เราทดลองกับม.กาฬสินธุ์ แล้วใช้ได้ดีทีเดียว”

“สุดท้ายแล้ว โรงเรียนขนาดเล็กหลายแห่งเขาอยากจะทำการถ่ายโอนไปให้ท้องถิ่น เช่น อบต. โรงเรียนขนาดเล็กบนภูเขาบนที่สูงห่างไกล ที่เขาอยากจะพัฒนาตนเอง แต่เขายากลำบากที่จะเข้าร่วมกับโครงการนวัตกรรมได้ เพราะฉะนั้นเขาอยากจะทำการถ่ายโอนไปให้ท้องถิ่น ประสานไปยังท้องถิ่นว่าจะมีปรับ และกระบวนการอย่างไร”

‘ผอ.เปลี่ยน – ครูเปลี่ยน – นักเรียนเปลี่ยน’ สู่โรงเรียนขนาดเล็กที่มีคุณภาพ

การเปลี่ยนแปลงท่ามกลางทรัพยากรที่จำกัดของโรงเรียนขนาดเล็กแม้จะเป็นเรื่องยาก แต่ก็เป็นไปได้ หากโรงเรียนมีผู้นำที่กล้าหาญ ซึ่งจะพาคุณครูพัฒนาตัวเองและจัดการเรียนรู้ที่มีคุณภาพให้กับนักเรียน 

ตัวอย่างผู้อำนวยการโรงเรียนกล้าเปลี่ยน ได้แก่ ผอ. บุญเรือง ปินะสา  โรงเรียนบ้านหนองบัวคู อ.นาดูน จ.มหาสารคาม ที่นำนวัตกรรมจิตศึกษาและกลไกการมีส่วนร่วมของชุมชนเข้ามาสร้างสนามพลังบวกในการก้าวข้ามข้อจำกัดต่างๆ 

“ในการบริหารจัดการโรงเรียน อาจจะมีผู้บริหารจัดการโรงเรียนหลายท่าน ผมเป็นผู้อำนวยการ แต่ว่าจะมีผู้บริหารจัดการโรงเรียนคือ ผู้ใหญ่บ้าน หลวงพ่อที่วัด แล้วก็ภาคประชาสังคมด้วย หลวงพ่อนี่แหละคือบุคคลสำคัญเป็นตัวเชื่อม บวร คือ บ้าน วัด โรงเรียน 

ฉะนั้นแล้วหนองบัวคูก็บริหารจัดการโรงเรียนแบบนี้ ภายใต้การบริหารจัดการในรูปแบบของคณะกรรมการทั้งหมด หนองบัวคูมีคณะกรรมการสถานศึกษา 9 คนในโครงสร้าง แต่ว่าจะมีคณะกรรมการที่ปรึกษาอีกหนึ่งคณะ คณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพื้นฐานหนึ่งคณะ คณะกรรมการพัฒนาโรงเรียนอีกหนึ่งคณะ คณะกรรมการเครือข่ายผู้ปกครองอีกหนึ่งคณะ และคณะอนุกรรมการพัฒนาโรงเรียน รวม 5 คณะด้วยกัน”

จุดแข็งของโรงเรียนหนองบัวคู คือพลังของชุมชนที่เข้มแข็ง ชุมชนมีบทบาทหน้าที่ในรูปแบบของคณะกรรมการสถานศึกษา พร้อมที่จะซัพพอร์ตโรงเรียนอย่างเต็มที่ จน ผอ.บุญเรือง กล้าที่จะเปลี่ยนสนามฟุตบอลเป็นนาข้าวอินทรีย์ เนื่องจากโรงเรียนประสบปัญหาน้ำท่วมสนามฟุตบอลอยู่บ่อยครั้ง โดยเฉพาะช่วงหน้าฝน และต่อมาชุมชนร่วมกันจัดการที่ดินข้างๆ โรงเรียน เป็นสนามฟุตบอลแทน โรงเรียนก็ยังมีสนามกีฬาเหมือนเดิม โดยการดูแลของภาคส่วนต่างๆ ที่เข้ามาหนุนเสริม จะเห็นว่าผู้นำนั้นมีความสำคัญมากทีเดียว

“สาเหตุหนึ่งที่มันเกิดขึ้นได้ เปลี่ยนสนามฟุตบอลเป็นนาข้าวอินทรีย์ ก็จากความเข้มแข็งของชุมชน เพราะเราหวังเปลี่ยนวิกฤตให้เป็นโอกาส ถ้าปล่อยไว้ก็เป็นปัญหาและจะต้องเสียค่าใช้จ่ายอีกมากมาย พอมาทำเป็นนาข้าวอินทรีย์ก็เข้าโครงการอาหารกลางวัน เด็กก็กินข้าวฟรี ในปีแรกก็ประสบความสำเร็จไปด้วยข้าว 92 กระสอบ เหลือก็ขายเป็นทุนให้โรงเรียนเก็บไว้เป็นอาหารกลางวันให้เด็ก 

และเวลานี้ก็ทำสนามฟุตบอลเป็นโคกหนองนาโมเดลไปแล้ว แล้วก็มีฐานการเรียนรู้ต่างๆ อยู่ในโรงเรียน ชาวบ้านมาช่วยกันทำ เลี้ยงหมู เลี้ยงปลา เลี้ยงไก่ ปลูกผัก เพาะเห็ดฟาง ทุกอย่างอยู่ในโรงเรียน ที่สำคัญที่สุดคือเราได้ชุมชนเข้ามามีส่วนร่วมในการจัดการศึกษา มันถึงเกิดความเข้มแข็ง คิดว่าถ้าสามารถทำกระบวนการนี้ได้ โรงเรียนขนาดเล็กจะยั่งยืน”

“ในส่วนของภาคประชาสังคม ก็มีบทบาทมาก เข้ามาเกื้อหนุนไม่ว่าจะเป็นเกษตรจังหวัด เกษตรอำเภอ ศูนย์วิจัยข้าวขอนแก่น ประมงจังหวัด พัฒนาชุมชน กศน. สนับสนุนเมล็ดพันธุ์ ทำให้โรงเรียนขนาดเล็กของเราเดินมาได้ขนาดนี้”

นอกจากผู้นำที่กล้าเปลี่ยนแล้ว จะให้เห็นว่า กลไกการมีส่วนร่วมนั้นก็สำคัญมากในการพัฒนาโรงเรียนขนาดเล็ก 

ทั้งนี้ ผอ.บุญเรือง กล่าวว่า การจะให้โรงเรียนขนาดเล็กทั้งหมดคงอยู่กับชุมชนต่อไป กระบวนการพัฒนาที่หลากหลายจำเป็นมาก ไม่ว่าจะเป็นนวัตกรรมที่หลากหลาย เช่น จิตศึกษา, PBL, PLC เป็นต้น ซึ่งเป็นวัตกรรมที่จะสามารถไปขัดเกลาให้นักเรียนมีทักษะการคิด วิเคราะห์ รู้จักตัวตนของตัวเองมากขึ้น 

“อันดับแรกจึงต้องเปลี่ยนที่หัว คือผู้บริหารต้องเข้าใจเรื่องจิตศึกษาให้มากที่สุด หลังจากนั้นส่งไปที่ครู พอครูได้แล้ว ครูเป็นแบบอย่าง เด็กก็ได้ด้วย กระบวนการตัวนี้เขาเรียกว่า การเป็นสนามพลังบวกซึ่งกันและกัน 

ทุกอย่างในบริบทโรงเรียนจัดเป็นสนามพลังบวกทั้งหมด ตั้งแต่ก้าวแรกเข้าไปในโรงเรียน ซึ่งจะโยงไปถึงเรื่องความปลอดภัยด้วย ครูเห็นผอ.ก็รู้สึกอบอุ่นปลอดภัย นักเรียนเห็นครูก็รู้สึกอบอุ่นปลอดภัย อยู่ในโรงเรียนด้วยกันแบบมีความสุข นวัตกรรมตัวนี้อาจจะต้องใช้เวลาหน่อยแต่มันเป็นเหมือนกับสมุนไพร ที่รักษาเข้าไปเรื่อยๆ สุดท้ายผมเชื่อว่าภายในหนึ่งสองปีเขาจะเปลี่ยนไปหมดเลย” 

อีกหนึ่งตัวอย่าง คือ โรงเรียนบ้านหนองขาม อ.กำแพงแสน จ.นครปฐม โดย ผอ. ปิยนันท์ ทั่งปราณี 

“สำหรับโรงเรียนเราได้ไปเรียนรู้นวัตกรรม คือผอ.ได้ไปเห็นของโรงเรียนวัดโคกทอง เราเห็นเด็กที่นิ่งสงบ อยู่กับตัวเอง รู้หน้าที่รู้เวลา เราอยากให้นักเรียนของเราเป็นอย่างนั้นบ้าง เราก็กลับไปที่โรงเรียน ไปขอร้องแกมบังคับคุณครูว่า ขอ 1 ปีนะคะ เดี๋ยวเราจะใช้นวัตกรรมจิตศึกษา PBL และ PLC หนึ่งปีผ่านไปเราถามคุณครูว่าโอเคไหมกับนวัตกรรมที่เราใช้อยู่ เราจะไปต่อหรือพอแค่นี้ คุณครูก็บอกว่าไปต่อค่ะ พอไปต่อเราก็ดำเนินการเลย 

สิ่งที่เราพบก็คือ การเปลี่ยนแปลงคุณครูมันเปลี่ยนยากค่ะ เพราะว่าปกติคุณครูจะมีสองอย่างคือ power over กับ power sharing ซึ่งคุณครูจะใช้ power over ซะส่วนใหญ่ เมื่อเราเปลี่ยนให้คุณครูมาใช้ power sharing ให้เด็กๆ ช่วยกัน มีสิทธิในการตอบคำถาม ไม่ชี้ถูกชี้ผิด พอคุณครูเปลี่ยนเราก็สร้างให้เด็กเปลี่ยน เด็กที่เราเห็นก็คือเด็กจะรู้จักเวลา กำกับตัวเองเป็น รู้จักการรอคอย รู้ว่าเขากำลังทำอะไรอยู่ มีสติ มีสมาธิอยู่กับสิ่งที่ทำ”

ทั้งนี้ สิ่งที่ทำให้คุณครูเปลี่ยนความคิดในการจัดการเรียนการสอนโดยหันมาใช้นวัตกรรม ผอ.ปิยนันท์ มองว่า มาจากการที่คุณครูเห็นการเปลี่ยนแปลงในทางที่ดีขึ้นของนักเรียน 

“ถ้าคุณครูยังใช้อำนาจเหนือเด็กอยู่ เด็กก็จะไม่พัฒนา เด็กจะไม่กล้าคิด เด็กจะเสียความเป็นตัวเอง”

“สำหรับตัวผอ.เองแล้ว เราสนับสนุนคุณครูเต็มที่ คุณครูต้องการอะไร ต้องการจะไปอบรมหาความรู้เพิ่มเติม หรือว่าต้องการสื่อ หรือว่าจะใช้งบประมาณในการจัดการเรียนการสอนอันนี้ซึ่งบางกิจกรรมเราไม่อยากไปรบกวนเงินผู้ปกครอง โรงเรียนก็หาเงินสนับสนุนเพื่อที่จะให้คุณครูจัดหาสื่อ อุปกรณ์ เพื่อจัดกิจกรรมให้เด็กได้เรียนรู้ 

อีกอย่างที่เราสนับสนุนก็คือ ภาระงานของครู การสอนนี่งานหลัก มันมีเยอะอยู่แล้ว เราไม่นำภาระอื่นๆ ที่นอกเหนือจากการเรียนการสอนไปให้คุณครูทำ ที่โรงเรียนจะไม่มีการส่งแข่งขัน หรือส่งประกวดอะไร เราสนับสนุนให้ครูพัฒนาเด็กมากกว่า สนับสนุนสื่อ สนับสนุนการพัฒนาตนเองเพื่อไปพัฒนาเด็กของเรา”

“อยากจะฝากคุณครูว่า ถ้าเราเปลี่ยนตัวเองได้แล้ว เปลี่ยนให้เด็กๆ ได้มีโอกาสได้แสดงความคิดเห็น ให้เด็กได้มีตัวตน ไม่ตัดสินชี้ถูกชี้ผิด ให้เด็กรู้สึกปลอดภัยที่อยู่โรงเรียน ให้เขามีความสุข เราก็สามารถสร้างการเรียนดี มีความสุข อย่างแท้จริงได้” ผอ.ปิยนันท์ โรงเรียนบ้านหนองคาม กล่าว

ผู้อำนวยการกล้าเปลี่ยนอีกหนึ่งคน ผอ.ปรียานุช วงษ์แก้ว ผู้อำนวยการโรงเรียนบ้านน้ำมวบ อ.เวียงสา จ.น่าน พูดถึงความเข้มแข็งของโรงเรียนว่า 

“เราเข้มแข็งจากภายใน จังหวัดน่านของเรามีการรวมตัวกันระหว่างโรงเรียนเล็ก และก็มีปัญหาเช่นเดียวกัน รวมตัวกันเป็นสมาคมผู้บริหารโรงเรียนขนาดเล็ก แล้วเราก็คิดว่าปัจจัยอะไรละที่ทำให้เราเป็นลูกเมียน้อย เพราะว่าคุณภาพการศึกษาของเราตกต่ำ ทั้งที่ก็เป็นผลสัมฤทธิ์นะคะ เราก็เลยคิดว่าเอ๊ะ…เราจะทำยังไง เราจะเปลี่ยนนักเรียน เปลี่ยนครูยังไง ให้มาเป็นโรงเรียนที่มีคุณภาพได้ 

ประการแรกที่เราคิดก็คือ การมีนวัตกรรม เด็กเก่งมาจากครูที่เก่ง เพราะฉะนั้นปัจจัยสำคัญเราจะต้องพัฒนาครู เราก็เลยมาคิดค้นว่าอะไรมันจะดีที่สุดสำหรับโรงเรียนเล็กของเรา และก็อยู่ใกล้บ้านเราที่สุดด้วย เราก็ได้ยินมาว่าโรงเรียนอบจ. เชียงราย เป็นโรงเรียนที่ใช้เครื่องมือสอนคิด แล้วเขาก็เอาไปใช้ได้ผล มีการเผยแพร่เครือข่ายจนเป็นต้นแบบมีผู้คนมาศึกษาดูงานมากมาย เราก็เลยไปกันโดยความสมัครใจ โรงเรียนลงทุนเอง มีผู้บริหารแล้วก็ครูทั้งโรงเรียนไปทั้งหมด แล้วเราก็นำกลับมาใช้” 

สิ่งแรกที่ผอ.ปรียานุช เห็นถึงความเปลี่ยนแปลงในตัวเด็ก คือ จากเด็กไม่กล้าแสดงความคิดเห็น ไม่กล้าพูด กลายเป็นเด็กที่สนุกกับการเรียน กล้าตั้งคำถาม และหาคำตอบ

“พอเราเอาเครื่องมือสอนคิดทั้ง 10 เครื่องมือที่ครูเรียนรู้มาด้วยกระบวนการ Thinking Whiteboard 4 ขั้นตอน เด็กสนุก เด็กมีความสุข เขารู้ว่าคำตอบที่เขาตอบไปไม่มีผิดเลย ครูเปิดใจยอมรับฟังทุกคำตอบของเขา ไม่ได้สนใจว่าคำตอบมันจะถูกหรือผิด สนใจที่กระบวนการได้มาซึ่งคำตอบ เพราะฉะนั้นเขามีความสุขมาก อีกทั้งมีชิ้นงาน ผู้ปกครองดีใจที่เราเปลี่ยนลูกเขาได้”

สุดท้ายนี้ ผอ.ปรียานุช ย้ำว่าเด็กที่เก่งมาจากครูที่เก่ง เพราะฉะนั้นในการพัฒนาครู ซึ่งเดิมงบประมาณของโครงการพัฒนาครูตามแผนปฏิบัติการตาม ถูกผูกโยงกับเงินรายหัวของนักเรียน อยากให้แยกออกมาตามบริบทโรงเรียน

“โรงเรียนไหนบริบทเขาเป็นแบบไหน ความต้องการของครูตามบริบทโรงเรียน เราจะไม่ใช้เสื้อตัวนึงเพื่อมาทาบใส่กับครูทั่วประเทศ เพราะความต้องการเราไม่เหมือนกัน บริบทโรงเรียนเราก็ไม่เหมือนกัน บางคนอยู่ในสังคมเมือง แต่น่านส่วนใหญ่โรงเรียนขนาดเล็กจะอยู่ชายขอบอยู่ดอย การคมนาคมสัญจรลำบากมาก อินเทอร์เน็ตก็แย่ ไฟฟ้าจะดับก็ไม่เคยแจ้งเราให้ทราบ เพราะฉะนั้นมรสุมเข้ามาหลายอย่างมาก การพัฒนาครูจึงควรแยกโครงการออกต่างหากจากแผนปฏิบัติการที่มาจากเงินรายหัวของนักเรียน” 

ทั้งหมดนี้ก็เพื่อคืนครูให้กับเด็ก คืนผู้บริหารให้กับโรงเรียน ซึ่งมีส่วนสำคัญมากต่อการพัฒนาคุณภาพโรงเรียนขนาดเล็ก ลดช่องว่างความเหลื่อมล้ำทางการศึกษา สานฝันสร้างโอกาสให้เด็กไทยทุกคน

• แม้จะเหน็ดเหนื่อยจากการสอนมาทั้งวันแล้ว ครูยังต้องรับหน้าที่เฝ้ายามกะดึก หรือที่เรียกว่า ‘ครูนอนเวร’ เพื่อตรวจตรารักษาความปลอดภัยให้โรงเรียนยามค่ำคืน 
• ผลกระทบทั้งกายและใจ นอกจากสภาพแวดล้อมต่างๆ ทำให้เครียดหรือกังวลใจแล้ว การพักผ่อนไม่เพียงพอก็ส่งผลสุขภาพกาย สืบเนื่องไปถึงประสิทธิภาพการสอน และอีกปัญหาสำคัญคือ ‘เวลาของครอบครัวที่หายไป’ 
• แท้จริงแล้วหน้าที่เฝ้ายามโรงเรียนควรเป็นของครูจริงหรือ? จะมีทางออกใดให้แก่คุณครูบ้าง? เพื่อคืนเวลาให้ครูนำไปใช้ในการพัฒนาศักยภาพการเรียนรู้ให้กับเด็ก

หน้าที่ของครูนอกจากต้องสอนหนังสือแล้ว ครูผู้ชายยังมีอีกหน้าที่ประจำ คือ ‘การนอนเวร’ เพื่อคอยตรวจตรารักษาความปลอดภัยให้โรงเรียนในยามค่ำคืน ซึ่งในกรณีของโรงเรียนขนาดใหญ่ที่มีครูผู้ชายจำนวนมาก คงไม่เป็นปัญหาเท่าใดนัก หากต้องหมุนเวียนกันมานอนเวรเฉลี่ยเดือนละครั้ง แต่สำหรับโรงเรียนขนาดเล็กที่มีครูผู้ชายน้อยจนต้องผลัดเปลี่ยนกันมานอนแทบทุกสัปดาห์ ก็อาจจะไม่เป็นผลดี แถมหากมีอุบัติเหตุหรือการก่ออาชญากรรมขึ้นจริง นอกจากครูจะสู้ไม่ไหว ยังเป็นภัยความเสี่ยงต่อตัวครูด้วย

สารพัดปัญหาและข้อสงสัยที่ชวนให้ I AM KRU. เปิดวงแลกเปลี่ยนความคิดเห็นกับคุณครูผู้ผ่านประสบการณ์นอนเวร 3 ท่าน ได้แก่ ครูร่มเกล้า ช้างน้อย จากโรงเรียนเทพศาลาประชาสรรค์ จังหวัดนครสวรรค์ ครูสุพศิน เงินส่ง จากโรงเรียนวัดประตูใหญ่ จ.สุราษฎร์ธานี และ ครูรัตนชาติ สาระโป จากโรงเรียนบ้านเเม่งอนขี้เหล็ก จ.เชียงใหม่ เพื่อแบ่งปันประสบการณ์และร่วมตั้งคำถามว่าแท้จริงแล้วหน้าที่เฝ้ายามโรงเรียนควรเป็นของครูจริงหรือ? 

เปิดประสบการณ์ ‘การนอนเวร’ 

การต้องนอนในสถานที่อื่นที่ไม่ใช่บ้านตนเอง นอกจากไม่สะดวกสบายแล้ว ก็เป็นเรื่องธรรมชาติที่ทำให้มนุษย์มีความรู้สึก ‘หวาดกลัว’ 

ครูสุพศิน เงินส่ง หรือ ครูเจมส์ จากโรงเรียนวัดประตูใหญ่ จ.สุราษฎร์ธานี เล่าว่า ประสบการณ์การนอนเวรครั้งแรกยอมรับว่าเหมือนหลายๆ คน ที่ไม่กล้านอน คือกลัวตั้งแต่โจรไปยันผี บรรยากาศก็วังเวง ต้องนอนคนเดียว ไม่รู้ว่าโจรจะมีไหม แต่สุดท้ายต่อให้กลัวก็ต้องนอน เพราะเป็นระเบียบที่ครูต้องทำ ถามว่าทุกวันนี้นอนได้ไหม ก็นอนได้ แต่ยังกลัวอยู่ เพราะโรงเรียนอยู่ใกล้วัด ตีสอง ตีสาม หมาหอน กลัวผีมากกว่ากลัวโจร (หัวเราะ) แล้วก็ด้วยโรงเรียนเราเป็นโรงเรียนขนาดเล็ก ทำให้ไม่มีห้องสำหรับนอนเวรโดยเฉพาะ ก็ต้องอาศัยว่าครูท่านไหนอยู่ห้องปฏิบัติการ ก็ไปขอห้องปฏิบัติการเขาในการนอนพัก 

เช่นเดียวกับ ครูร่มเกล้า ช้างน้อย หรือ ครูกั๊ก จากโรงเรียนเทพศาลาประชาสรรค์ จังหวัดนครสวรรค์ ที่บอกว่า ความรู้สึกของการนอนเวรครั้งแรก คือ ‘ความกลัว’ 

“คืนแรกของการนอนเวรรู้สึกว่าน่ากลัว เพราะขึ้นชื่อว่าโรงเรียนมัธยมวัด ซึ่งอยู่ใกล้วัด ก็กลัวผี แล้วสภาพห้องนอนเวรคือทรุดโทรมมาก สภาพห้องแย่มาก ที่นอนก็อมฝุ่น แล้วเราก็เคยดูหนังผี แอร์ก็พร้อมเป็นที่นั่งผี มีโต๊ะเครื่องแป้งอีก แค่เห็นหน้าเราในกระจกก็กลัวแล้ว แถมประตูก็มีรู ก็ยิ่งน่ากลัว” 

สุขภาพเสียทั้งกาย-ใจ ผลกระทบครูนอนเวร 

แม้จะเหน็ดเหนื่อยจากการสอนมาทั้งวันแล้ว ครูนอนเวรยังต้องรับหน้าที่เฝ้ายามกะดึก ทำให้ได้นอนบ้าง ไม่ได้นอนบ้าง เมื่อร่างกายพักผ่อนไม่เพียงพอ ก็ย่อมส่งผลกระทบต่อสุขภาพ สืบเนื่องไปถึงประสิทธิภาพการสอน รวมทั้งยังมีผลต่อสภาพจิตใจด้วย 

ครูร่มเกล้า เล่าว่า การนอนเวรส่งผลเสียอย่างมาก อันดับแรก เราเป็นคนนอนยาก ทำให้นอนไม่พอ เวลาง่วงมากก็ไม่มีพลังงานในการสอน สองคือถ้าช่วงที่แม่บ้านไม่อยู่ ห้องพักไม่ได้ทำความสะอาด ก็จะมีฝุ่นเยอะมาก ทำให้เราแพ้ไรฝุ่น สามคือถ้าแอร์เสียก็จะร้อนมาก แล้วเราเป็นคนแพ้เหงื่อตัวเอง ก็ทำให้เป็นผื่น และสุดท้ายคือสภาพจิตใจ ความกลัวทั้งแมลง โจร และสภาพแวดล้อมต่างๆ ทำให้เครียดหรือกังวลใจ 

ไม่ต่างจากครูรัตนชาติ สาระโป หรือ ครูก็อต จากโรงเรียนบ้านเเม่งอนขี้เหล็ก จ.เชียงใหม่ เล่าว่า การนอนเวรส่งผลต่อจิตใจบ้าง เพราะแทนที่เลิกงานแล้วจะได้พักผ่อน หรือได้ทำในสิ่งที่อยากทำก็ไม่ได้ทำ

อีกปัญหาสำคัญที่เกิดขึ้นกับครูหลายคน คือ ‘เวลาของครอบครัวที่หายไป’ 

ครูสุพศิน เล่าว่า มีครูหลายท่านที่เขามีครอบครัว ซึ่งอาจจะได้รับผลกระทบ เช่น บางคนมีลูกเล็ก จะทิ้งเวรก็ไม่ได้ ก็ใช้วิธีจ้างครูคนอื่นมาอยู่แทน แต่ทำบ่อยๆ ก็ไม่ไหว เพราะต้องใช้เงิน การนอนเวรหากเป็นโรงเรียนใหญ่ที่มีครูผู้ชายหลายคน อาจจะไม่ได้รับผลกระทบมาก เช่น เวียนกันมานอนเดือนละ 1 ครั้ง แต่กับโรงเรียนขนาดเล็ก ที่อยู่ตามชนบท ถ้ามีครูผู้ชายแค่ 2 คน จะทำอย่างไร เวลาของครอบครัวก็หายไปแล้ว 

‘นอนเวร’ ความปลอดภัยโรงเรียน ความเสี่ยงครู

แม้การนอนเวรจะเป็นระเบียบราชการ แต่การอยู่โรงเรียนคนเดียวในยามวิกาล ในแง่หนึ่งก็เป็นความเสี่ยงต่อความปลอดภัยของครู 

ครูสุพศิน เล่าว่าโรงเรียนให้ความสำคัญและกำชับเรื่องการอยู่เวรอย่างมาก เพราะเคยเกิดเหตุฆาตกรรมในโรงเรียนมาก่อน ครั้งนั้นมีครูเวรผู้หญิงมาอยู่โรงเรียนวันเสาร์-อาทิตย์ เผื่อว่ามีใครมาติดต่อราชการ แล้วด้านนอกก็เกิดเหตุการณ์ทะเลาะกัน เขาก็ขับรถตามกันมาในโรงเรียน และเกิดเหตุฆาตกรรมขึ้น ครูเวรก็ลำบากเหมือนกัน แต่ถามว่าต่อให้เฝ้าเวรทั้งกลางวันและกลางคืน แล้วมีเหตุการณ์เช่นนี้อีก ครูเวรก็คงทำอะไรไม่ได้ แต่คิดว่าอย่างน้อยการที่มีครูเวรอยู่ก็ช่วยติดต่อแจ้งเจ้าหน้าที่ได้  

ขณะที่ ครูร่มเกล้า ร่วมแชร์ประสบการณ์ ว่าครั้งหนึ่งการนอนเวรเกือบทำให้เขาต้องอยู่ในกองเพลิง 

“มีคืนหนึ่งเกิดเหตุการณ์ไฟไหม้ที่เต้าเสียบ แล้วไฟก็ไหม้ลามไปตามสายไฟ ซึ่งถ้าไล่จนครบ จะเข้าไปไหม้ในห้องเก็บไม้กวาด ซึ่งเป็นเชื้อเพลิงชั้นดีเลย แล้วห้องนอนเวรผมอยู่ด้านบนนั้นเลย แต่โชคดีว่าวันนั้นหนีไปนอนที่ห้องประชาสัมพันธ์ เพราะห้องนอนเวรจะเก่ามาก ปกติก็จะไปหนีไปนอนห้องอื่นๆ ซึ่งถ้าหากวันนั้นไฟลุกลามหนัก และผมนอนที่นั่น คนที่ตายคือผมเอง ซึ่งผมนึกย้อนไปถึงศึกษานิเทศท่านหนึ่ง เคยบอกว่า จริงๆ แล้วการอยู่เวร รับผิดชอบการอยู่ ไม่ได้รับผิดชอบเหตุ หมายความว่าถ้าเราไม่อยู่ เราผิด แต่หากเกิดเหตุ จะเหตุอะไรก็ได้ เราไม่ผิด ขอแค่เราอยู่ จริงๆ ก็ถูกต้องทุกอย่าง แต่ถ้ามองในมุมของความปลอดภัยของครู ไม่ได้เลย” 

‘นอนเวร’ หน้าที่ครูหรือหน้าที่ใคร?

ด้วยภาระในการเรียนการสอนที่มีมหาศาล ประกอบกับความปลอดภัยของครูในยามวิกาล จึงนำมาสู่คำถามที่ว่า การนอนเวรยังจำเป็นอยู่ไหม หรือจะมีทางออกใดให้แก่คุณครู?  

ครูสุพศิน บอกว่า ส่วนตัวมองว่าการนอนเวรยังเป็นเรื่องที่จำเป็น เพราะหากเกิดเหตุการณ์ฉุกเฉิน ก็ยังมีคนช่วยประสานงานแจ้งเจ้าหน้าที่ได้ แต่ขณะเดียวกันก็อยากให้มีการปรับเปลี่ยนการนอนเวรให้เข้ากับยุคสมัยปัจจุบันที่มีอุปกรณ์และเทคโนโลยีทันสมัยมากขึ้น  

“โรงเรียนเราเป็นโรงเรียนขนาดเล็ก ไม่มีงบจ้างใครมาช่วยเฝ้าเวรได้ ภาระหนักจะมาตกที่ครู แนวทางการเข้าเวรสำหรับผม ถ้ายกเลิกไม่ได้ ก็ควรปรับให้เข้ากับยุคสมัยปัจจุบันที่มีทั้งกล้องวงจรปิด กล้องอินฟาเรด ภาครัฐอาจจะสนับสนุนให้ทุกโรงเรียนติดตั้งกล้องวงจรปิด ครูไม่ต้องนอนก็ได้ ใช้วิธีแวะเวียนเข้ามาดู หรือผลัดกันเข้าไปตรวจสอบผ่านแอปพลิเคชันของกล้องวงจรปิดแทน 

แต่ถ้าหากภาครัฐมีงบสนับสนุน และสามารถจัดสรรงบเพื่อจ้างเจ้าหน้าที่มาดูแลความปลอดภัยโรงเรียนได้ ก็จะช่วยลดความเสี่ยงครูได้มาก เพราะอย่างที่ครูหลายท่านบอก เราไม่ได้เรียนมาเพื่อต่อสู้ เราศึกษามาเพื่อเป็นครู” 

ด้าน ครูรัตนชาติ บอกว่า สำหรับโรงเรียนเรา ด้วยความอยู่ใกล้ชุมชน การมีครูมาเฝ้าเวร หรือนอนเวร ในมุมหนึ่งทำให้ผู้ปกครองรู้สึกมั่นใจ ชาวบ้านมองว่าเป็นพื้นที่ปลอดภัย และสร้างความอุ่นใจของชุมชน แต่ขณะเดียวกันต้องยอมรับว่าการนอนเวรก็ส่งผลให้ครูส่วนใหญ่เกิดความเครียด ทางออกที่ดีที่สุดเช่น ‘การจัดเวลาช่วยกันตรวจตราโรงเรียน’ แทนการนอนเวร รวมถึง ‘ดึงหน่วยงานอื่นๆ’ ให้เข้ามามีส่วนร่วมในการดูแลโรงเรียนมากขึ้น

“หากยกเลิกการนอนเวรไม่ได้ อยากให้มีการลดเวลา เช่น เปลี่ยนจากการให้ครูนอนเวรเป็นแวะเวียนมาตรวจเป็นช่วงเวลา เช่น ที่โรงเรียนจะให้ครูมาตรวจและรายงานในช่วงเวลา 20.00-21.00 น. และในช่วงเวลา 02.00-03.00 จะมีลุงยามที่อยู่ใกล้โรงเรียนมาตรวจอีกครั้งหนึ่ง นอกจากนี้ก็เห็นด้วยกับแนวคิดของเพจครูหมีมั่วซั่วที่เคยแชร์ว่า โรงเรียนอาจจะใช้วิธีการ MOU กับ อพปร. (อาสาสมัครป้องกันภัยฝ่ายพลเรือน) ของหมู่บ้าน ให้มาช่วยดูแลความปลอดภัยของโรงเรียน ซึ่งนอกจากแบ่งเบาภาระของครูแล้ว ยังช่วยเพิ่มความมั่นใจเรื่องความปลอดภัยให้กับชาวบ้านได้มากขึ้น”  

สำหรับ ครูร่มเกล้า ทิ้งท้ายว่า เห็นด้วยอย่างมากกับแนวทางการประสานงานหน่วยงานอื่นที่เกี่ยวข้องเข้ามาร่วมด้วยช่วยกัน  ซึ่งหากทำไม่ได้ แนวทางรองลงมามองไปที่ภาครัฐควรมีการจัดสรรงบประมาณใหม่ โดยมีงบสนับสนุนการจ้างเจ้าหน้าที่เฝ้าเวรตรวจความปลอดภัยให้แก่ทุกโรงเรียนทั่วประเทศ หรือแนวทางสุดท้ายคือการสนับสนุนการใช้เทคโนโลยี โดยติดตั้งกล้องวงจรปิดให้ทุกโรงเรียน เพื่อลดภาระหน้าที่ครู ช่วยให้ครูสมกับเป็นครูที่มีเป้าหมายหน้าที่หลักในเรื่องการจัดการศึกษา

ทั้งหมดนี้คือเรื่องเล่าหลากหลายประสบการณ์ของครูนอนเวร ที่สะท้อนถึงความยากลำบากและภาระหน้าที่ที่เกินบทบาทความเป็นครู ขณะเดียวกันก็เป็นการร่วมกันหาทางออกของการนอนเวร เพื่อคืนเวลาให้ครูนำไปใช้ในการพัฒนาศักยภาพการเรียนรู้ให้กับเด็ก